Στις 4 Μαρτίου στη ΔΕΠΚΑ του Δήμου Σερρών: "Αναγνώριση του ολοκαυτώματος των Σερραίων Εβραϊκής καταγωγής, απο τα Βουλγαρικά φασισιστικά στρατεύματα κατοχής στις 4 Μαρτίου 1943"

ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΕΒΡΑΪΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΣΕΡΡΩΝ
του Χαράλαμπου Βουρουτζίδη
« Στην Ελλάδα γεννηθήκαμε. Η Ελλάδα είναι η γη των πατέρων μας. Είμαστε Έλληνες. Δεν αλλάζουμε την Εθνικότητά μας για κανένα λόγο, με καμιά αμοιβή».
Αυτή ήταν η απάντηση του Εβραϊκού Συμβουλίου Σερρών στην απαίτηση των Βουλγάρων κατακτητών, το καλοκαίρι του 1941, για προσχώρηση,αρχικά,της κοινότητας τους στη βουλγαρική λέσχη και στη συνέχεια στην αλλαγή της Εθνικότητας τους.
Η αρχή της εγκατάστασης Εβραϊκού πληθυσμού στην περιοχή των Σερρών μας είναι άγνωστη. Η ιστορική όμως διαδρομή της κοινότητας τους, με βάσει κάποια ψήγματα ιστορικών στοιχείων, μπορεί να χαραχτεί. Η προσφορά τους στον πολιτισμό και στην οικονομία της πόλης των Σερρών, πριν η πόλη αυτή στερηθεί για πάντα τη ζωντανή και πρωτότυπα δημιουργική παρουσία τους, είναι δυνατό, παρά το γεγονός πως δεν υπάρχουν επαρκείς ιστορικές μαρτυρίες, να ανιχνευθεί.
Η αρχαιότερη ένδειξη παρουσίας Εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή των Σερρών ανάγεται στην εποχή της Ρωμαϊκής κυριαρχίας και τόπος δράσης, της κοινότητας τους, ήταν η Αμφίπολη.
Η επόμενη βεβαιωμένη μαρτυρία ύπαρξης εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή των Σερρών σημειώνεται από το ραββίνο Βενιαμίν, από την Τουδέλα της Ισπανίας, που επισκέφθηκε την περιοχή της Ανατολικής Μακεδονίας περί το 1162. Από τη Θεσσαλονίκη, γράφει στις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις ο ραββίνος Βενιαμίν, και σε απόσταση δρόμου δυο ημερών βρίσκεται το χωριό Mitrizzi στο οποίο κατοικούν Εβραίοι. Το χωριό Mitrizzi, κατά τους μελετητές  του έργου του ραββίνου, ταυτίζεται με το χωριό των Σερρών, Δημητρίτσι.
Έκτοτε και έως το 1333, δεν έχουμε καμιά ένδειξη δραστηριοποίησης Εβραίων στην περιοχή των Σερρών.
Το Μάρτιο του 1333,μαθαίνουμε από μοναστηριακά έγγραφα της ιεράς μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών πως ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ανδρόνικος ο Γ΄ εκδίδει χρυσόβουλο λόγο που μαρτυρά την ύπαρξη μικρής, αριθμητικά, εβραϊκής κοινότητας, στο κάστρο της Ζίχνης.
Το 1345, ο Κράλης των Σέρβων Στέφανος Δουσάν απολύει  χρυσόβουλο λόγο που επιβεβαιώνει την ύπάρξη  εβραϊκής κοινότητας στο κάστρο της Ζίχνης.
Μαρτυρίες έγγραφες για την παρουσία Εβραίων στο κάστρο των Σερρών αυτά τα χρόνια δεν έχουμε. Είναι όμως βέβαιο πως στην περιφέρεια του κάστρου ζούσαν ελληνόφωνοι Εβραίοι ή Ρωμανιώτες Εβραίοι, οι οποίοι, μετά την πτώση της βασιλεύουσας το 1453 και ανάμεσα στα χρόνια 1453 και 1456 μεταφέρθηκαν, με διαταγή του Σουλτάνου Βαγιαζήτ του Β΄, στην Κωνσταντινούπολη. Οι βίαια εκπατρισθέντες Εβραίοι των Σερρών, που χαρακτηρίζονταν, όπως άλλωστε και όλοι οι ρωμανιώτες Εβραίοι της Βασιλεύουσας, ως “surgunlu”, δηλαδή υποχρεωτικά μεταφερμένοι,  έφτιαξαν στην πόλη, στην περιοχή Μπαλατά, νέα και σπουδαία συναγωγή η οποία υπήρχε έως και το 19ο αιώνα, οπότε καταστράφηκε από πυρκαγιά.
Αν και δεν υπάρχει μαρτυρία εγγράφου, ένας μεγάλος αριθμός Εβραϊκών οικογενειών εγκαταστάθηκε στην πόλη των Σερρών, και μάλιστα μέσα στο κάστρο, μετά τους διωγμούς των Εβραίων στην Ισπανία από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα, το 1492. Πρώτη μνεία του προσφυγικού αυτού στοιχείου από την Ισπανία και τη Σικελία έχουμε σε βακουφναμέ της μονής Βατοπεδίου, που χρονολογείται στα τέλη του Ραμαζάν 900, κατά αντιστοιχία 15-25 Ιουνίου του 1495. Η μονή Βατοπεδίου είχε στην πόλη των Σερρών ιδιοκτησία από έξη δωμάτια, στην περιοχή της Εβραϊκής συνοικίας, και αυτή η ιδιοκτησία μνημονεύεται στον βακουφναμέ «Τα εν αυτάς τας Σέρρας κατά την υπό το όνομα «Γιαχουτιλέρ χαβλισή» αυλή των Εβραίων, γνωστήν θέσιν κείμενα εξ δωμάτια». Ο συνολικός αριθμός  Εβραίων που εγκαταστάθηκαν στην πόλη, προφανώς πριν το 1495, ήταν  56 οικογένειες και 3 άγαμοι Εβραίοι,συνολικά  280 άτομα.
Η εγκατάσταση στις Σέρρες των νέων εποίκων, που μετέφεραν ακμαίο πολιτισμό, επηρέασε τους ελάχιστους Ρωμανιώτες Εβραίους που έμειναν στις Σέρρες μετά την υποχρεωτική μετεγκατάσταση των περισσοτέρων ομοθρήσκων τους στην Κωνσταντινούπολη το 1453-56. Η επικράτηση της ισπανοεβραϊκής γλώσσας, που μιλιόταν, σύμφωνα με μαρτυρίες, έως και το 1932, είναι μάρτυρας αδιάψευστος της πολιτισμικής επικράτησης στις Σέρρες των Εβραίων Σεφαρδίμ, των προερχομένων δηλαδή από την Ισπανία.
Ο χώρος όπου εγκαταστάθηκαν, μέσα στο κάστρο των Σερρών, οι Εβραίοι Σεφαρδίμ, ονομαζόταν Γιαχουτιλέρ χαβλισή ή αυλή των Εβραίων ή Σαράντα Οντάδες. Κατά τον μελετητή της ιστορίας των Σερρών Ν.Νικολάου, ο χώρος αυτός βρισκόταν βόρεια και ανάμεσα στις εκκλησίες των Αγίων Αντωνίου και Μαρίνης και  Ιωάννου του Προδρόμου (Προδρομούδι), όπου πιθανολογεί ο ερευνητής ότι ήταν και ο αρχαίος ιππόδρομος των Σερρών. Η μαρτυρία της Σερραίας Άννας Τριανταφυλλίδου, που έζησε στις Σέρρες πριν το 1913, είναι πολύτιμη, γιατί μας βεβαιώνει πως η συνοικία των Εβραίων άρχιζε από το στενό της Αγίας Παρασκευής, η οποία πριν την καταστροφή της από την πυρκαγιά του 1913 ήταν χτισμένη μερικές δεκάδες μέτρα βορειότερα από τη σημερινή της θέση, και έφτανε,(η συνοικία των Εβραίων),έως και τα όρια του ναού του Αγίου Ιωάννου.
Σύμφωνα με Τουρκικά απογραφικά στοιχεία, το 1503 ζουν και δραστηριοποιούνται στην πόλη των Σερρών 56 πλήρη νοικοκυριά Εβραίων, αριθμός που σύμφωνα με τα απογραφικά στοιχεία των κατακτητών ήταν ίδιος και το 1512 (περίπου 280 άτομα).Ο αριθμός αυτός μειώνεται το 1519 και, με βάσει τα απογραφικά στοιχεία της εποχής, τα νοικοκυριά των εβραίων στην πόλη των Σερρών είναι 54. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1528-30, ο συνολικός αριθμός των Εβραϊκών νοικοκυριών αυξάνει στα 66, ενώ το 1566-67 στην πόλη των Σερρών  υπάρχουν 56 πλήρη νοικοκυριά και 39  ενήλικες, άγαμοι Εβραίοι.
Τις πρώτες δεκαετίες του 17 ου αιώνα τα πληθυσμιακά στοιχεία που αφορούν την εβραϊκή κοινότητα των Σερρών είναι φτωχά. Η κοινωνική όμως αποδοχή των Εβραίων και η αρμονική συνύπαρξή τους με το γηγενή Ελληνικό και χριστιανικό πληθυσμό των Σερρών είναι γεγονός. Η διαπίστωση αυτή στηρίζεται σε μαρτυρία εγγράφου του έτους 1610, που σώζεται στον Β΄ αρχαίο κώδικα της Ιεράς Μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Το μοναστήρι των Σερρών ενοικιάζει  σε Εβραίους τα δωμάτια ενός χαρβασαρά (ξενώνα) που κατείχε στην πόλη. Οι μελετητές των φορολογικών στοιχείων της τότε Τουρκικής Αυτοκρατορίας συμπεραίνουν πως ο αριθμός των Εβραίων που ζουν στην πόλη των Σερρών πριν το 1676 –7 πρέπει να ήταν αρκετά μεγαλύτερος από 280 άτομα. Η εκτίμηση αυτή στηρίζεται στο γεγονός πως το Εβραϊκό στοιχείο των Σερρών αποδεκατίσθηκε από την πανούκλα που έπληξε την πόλη, κατά τη μαρτυρία του χρονογράφου εκείνων των χρόνων, Παπασυναδινού, δύο φορές, μία το 1623 οπού «Απέθαναν ως οκτώ χιλιάδες άνθρωποι» και δεύτερη το 1641 που περισσότεροι από 12 χιλιάδες(;) κάτοικοι των Σερρών πέθαναν.  Ένας πρόσθετος παράγοντας,που όμως είναι άγνωστο το μέγεθος της επίδρασης του στην αριθμητική δύναμη του εβραϊκού πληθυσμού των Σερρών, ήταν και οι εξισλαμισμοί από τους οπαδούς του Sabbatai Sevi λίγο αργότερα από το 1655.
Πάντως  στα 1777 ο πληθυσμός της Σερραϊκής Εβραϊκής κοινότητας, κατά τη μαρτυρία του Γάλλου προξένου  στη Θεσσαλονίκη Arasy,είναι απροσδιόριστα μικρός.
Στους μέσους αυτούς χρόνους και παρά τις αυξομειώσεις του πληθυσμού, η Σερραϊκή εβραϊκή κοινότητα είναι αριθμητικά η ισχυρότερη στη Βόρειο Ελλάδα μετά την κοινότητα της Θεσσαλονίκης.
Στο κέντρο της συνοικίας  Σαράντα Οντάδες, οι Εβραίοι των Σερρών οικοδόμησαν τη Μεγάλη τους συναγωγή «Kal Cabol»  που υποστήριζε τη λειτουργία ευαγών ιδρυμάτων, όπως το ιεροσπουδαστήριο, τη ραββινική βιβλιοθήκη και το δημοτικό σχολείο της κοινότητας τους.
Τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας  των Σερρών ανέπτυξαν έντονη κοινωνική δραστηριότητα και με τους Χριστιανούς υπεραμύνονταν τα συμφέροντα της πόλης τους.
Ο χρονογράφος των Σερρών, Παπασυναδινός, μας μιλά για την αλληλοεπίδραση των δύο κοινοτήτων. Έτσι, και χάριν παραδείγματος, μνημονεύω σημείωση του Παπασυναδινού στα 1620–21, στην οποία σημειώνεται η σημαντική συμβολή του εκχριστιανισμένου Εβραίου Χριστόδουλου στην εκμάθηση της υφαντικής τέχνης  από τους Σερραίους,. Αλλά και η κοινωνική συμπεριφορά των Σερραίων, Εβραϊκής καταγωγής, ήταν ίδια με αυτή των χριστιανών. Ο Παπασυναδινός σώζει στο χρονογράφημα του μια είδηση που αφορά το διαγούμισμα που έκαναν Χριστιανοί και Εβραίοι στα 1622 στην περιουσία κάποιου Αγιάνη (προύχοντα), ονόματι  Μεχμέτ Γιαζιτζή. Από τις πληροφορίες του πολύτιμου, για την ιστορία της πόλης των Σερρών, χρονικού του Παπασυναδινού, αντλούμε και ειδήσεις για τον κοινό πόνο που έζησαν οι δύο κοινότητες, καθώς και την αλληλοϋποστήριξη τους το 1641, χρονιά του λοιμού που αποδεκάτισε τον πληθυσμό των Σερρών.
Μαρτυρία, πρόσθετη, της ακμαίας εβραϊκής κοινότητας έχουμε και από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή που επισκέφθηκε την πόλη των Σερρών το 1669-70.
Γράφει στο οδοιπορικό του ο Τούρκος περιηγητής «Το εσωτερικό του ερυμνού τούτου τείχους είναι κατωκημένον υπό ανθρώπων και διακόσμητον. Είναι φρούριον ηρειπωμένον, πληρες Εβραίων, απίστων Ελλήνων,Αρμενίων,Λατίνων,Βουλγάρων και διεφθαρμένων Σέρβων»
Η πνευματική και οικονομική παρουσία της Εβραϊκής κοινότητας των Σερρών,στην ανάπτυξη της πόλης, ήταν σημαντική στο διάβα των αιώνων.
Στην πόλη των Σερρών γεννήθηκαν και μεγάλωσαν σπουδαίοι ραββίνοι τον 16ο αιώνα.Τότε η αριθμητική δύναμη της κοινότητας αντιπροσώπευε το 3,8% του χριστιανικού πληθυσμού. Στην πόλη των Σερρών έζησαν δύο σπουδαίοι ραββίνοι, ο Γιόζεφ Φιρμόν και ο Σαμουέλ-χα-Κόεν. Ο δεύτερος έγινε ηγέτης του Εβραϊσμού, αντικαθιστώντας τον Σαμουέλ ντε Μεντίγα. Εδώ, στη συνοικία των Σαράντα Οντάδων, έζησαν οι σημαντικοί συγγραφείς και σοφοί ραββίνοι Χαϊμ Αβραάμ Στρούμτσα, συγγραφέας του Υερεκη Αωραηαμ, ο Χαϊμ Αβρααμ Νταβίντ, οι Μορδοχάι Ασέο και Νισσίμ Μουσεϊρί, συγγραφείς των έργων Tiferet Adam, Hggid Mordekhai και Beer Mayim Hayyim αντίστοιχα.
Πόλη των « Φιλανθρώπων και των Μαικηνών» χαρακτηρίζουν την πόλη των Σερρών, οι εβραϊκής καταγωγής λόγιοι, τον 19ου αιώνα.
Το 1839 η εβραϊκή κοινότητα των Σερρών έχει μία συναγωγή, 20 Priests, 1 σχολείο με 2 δασκάλους και 74 μαθητές οικότροφους. Νωρίτερα πάντως από το 1883 η κοινότητα, εξ αιτίας του υπερπληθυσμού της, έχει χωριστεί σε δύο τμήματα αφού το 1881 ζουν στην πόλη των Σερρών 995 Εβραίοι, πληθυσμός που ήταν μάλλον αδύνατο να ζήσει στα περιορισμένα όρια της κοινότητας τους μέσα στην πόλη.  Το 1883, ο δημοσιογράφος Γεώργιος Τσιάκας επισκέφθηκε την πόλη των Σερρών. Άρθρο του που δημοσιεύθηκε στο «Ημερολόγιο της Ανατολής» σώζει την πληροφορία πως  η εβραϊκή κοινότητα έχει δύο συναγωγές « μία εν εκατέρα των συνοικιών». Η κάθε συνοικία έχει το δικό της σχολείο. Ο νέος χώρος, όπου εγκαταστάθηκε μέρος της εβραϊκής κοινότητας, είναι η περί τη σημερινή οδό Αθ.Αργυρού περιοχή στην πόλη των Σερρών. Μεταξύ των δύο εβραϊκών συνοικιών υπήρχε για πολλά χρόνια χάσμα μέγα.
    Το 1906-7 και οι δύο εβραϊκές κοινότητες αριθμούν  1420 άτομα με δυο συναγωγές και δυο σχολεία, ένα σε κάθε κοινότητα.
Οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων, της Χριστιανικής και της Εβραϊκής, ήταν άριστες  πριν τους Βαλκανικούς πολέμους. Κατά τη μαρτυρία της Άννας Τριανταφυλλίδου,  την πρώτη ημέρα της γιορτής της σκηνοπηγίας, οι Χριστιανοί επισκέπτονταν τους  φίλους τους στις εβραϊκές συνοικίες με δώρα. Στις αυλές των εβραϊκών σπιτιών στήνονταν κιόσκια (καμίσια), κατασκευασμένα με χλωρά καλάμια, στα οποία έμεναν οικογενειακώς οι  Εβραίοι σε όλη τη διάρκεια της γιορτής της σκηνοπηγίας και σε αυτούς τους χώρους γίνονταν η υποδοχή και το  κέρασμα των καλεσμένων.
Όταν έσμιγαν για παιχνίδι Χριστιανόπουλα με παιδιά από την εβραϊκή συνοικία, ένα από τα αγαπημένα τους παιχνίδια ήταν να αναπαραστήσουν, υποδυόμενα ρόλους σπουδαίων προσώπων, τη Μεγάλη Έξοδο των Εβραίων. Έτσι, πρόσωπα πολύ γνωστά για τα παιδιά, όπως ο Ιησούς του Ναυή, ο Μωϋσής, ο Ααρών η Καλλιστώ, η προφήτισσα Μαρία έπαιρναν σάρκα και οστά, καθώς τα υποδυόταν τα μικρά Χριστιανόπουλα και εβραιόπουλα στα παιχνίδια τους.
Το θέατρο και ο κινηματογράφος ήταν χώροι, όπου τα μέλη της εβραϊκής κοινότητας έδειξαν μια δυναμική πρωτοπορία. Ο Μεναχέμ Σιμαντώβ, στο σπίτι του οποίου στεγάστηκε το Ιταλικό προξενείο, οι Αζαρία Οβαδία και Σαμουέλ Καμπυλή ήταν αυτοί που διέπρεψαν εισάγοντας στη ζωή των Σερραίων τον κινηματογράφο.
Η Εβραϊκή ένωση «Φίλοι της Προόδου», που την αποτελούσαν φιλοπρόοδα μέλη και των δύο εβραϊκών συνοικιών, οργάνωνε, σε Ισπανοεβραϊκή διάλεκτο, αρκετά πριν την καταστροφή του 1913, συγκεκριμένα το 1906, γιορτές στην πόλη των Σερρών με φιλανθρωπικούς στόχους.
Η ζωή των μελών της εβραϊκής κοινότητας μπήκε σε δοκιμασία με την εμφάνιση του Βουλγαρικού στρατού στην πόλη των Σερρών.Διώξεις και δημεύσεις των περιουσιών τους ανάγκασαν τους ποιο εύπορους να εγκαταλείψουν την πόλη και να ζητήσουν καταφύγιο στη Θεσσαλονίκη.
Μετά την καταστροφή των Σερρών, το 1913, το κέντρο βάρους της εβραϊκής δραστηριότητας μεταφέρθηκε στην εκτός των τειχών συνοικία, τα γνωστά ως Εβραίικα, όπου σώζεται και το κάποτε ακμαίο δημοτικό τους σχολείο στο οποίο σήμερα στεγάζεται το 16 δημοτικό σχολείο Σερρών.
Η ζωή στην πόλη των Σερρών, μετά την καταστροφή του 1913, αργά αλλά σταθερά, βρίσκει το ρυθμό της.
Το 1915,1916 και 1917 οργανώνονται γιορτές στο σχολείο της κοινότητας με στόχο τα έσοδα από  την ψυχαγωγία των μελών της κοινότητας να διατεθούν για την ενίσχυση των άπορων μαθητών. Η αγριότητα της δεύτερης Βουλγαρικής κατοχής το 1917 ανάγκασε αρκετούς Εβραίους να εγκαταλείψουν τη γενέθλια πόλη και να καταφύγουν στη Θεσσαλονίκη.Οι εναπομείναντες εξακολουθούν να ελπίζουν σε καλύτερες μέρες και οργανώνουν τη ζωή τους προσθέτοντας, στη σκληρότητα της καθημερινότητας, το ευχάριστο προϊόν καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Οργανώνονται σχολικές γιορτές, σε ισπανοεβραϊκη γλώσσα, με στόχο τα έσοδα  να διατεθούν για ενίσχυση των άπορων μελών της εβραϊκής κοινότητας των Σερρών.
Στο διάστημα του μεσοπολέμου στην πόλη δραστηριοποιούνται πολιτιστικά δυο Εβραϊκές αδελφότητες, η “Μπικούμ Χουλίμ” και η Φρατιρνίτε”.
Την άνοιξη του 1941, οι Βούλγαροι, μπαίνουν στην πόλη των Σερρών.Η Εβραϊκή κοινότητα καλείται από τους κατακτητές να αλλάξει εθνικότητα.
« Στην Ελλάδα γεννηθήκαμε. Η Ελλάδα είναι η γη των πατέρων μας. Είμαστε Έλληνες. Δεν αλλάζουμε την Εθνικότητά μας για κανένα λόγο, με καμιά αμοιβή» ήταν η απάντηση, κατά μαρτυρία Σερραίων που είχαν σχέσεις με το Εβραϊκό συμβούλιο. Μετά την περήφανη αυτή άρνηση,  οι Εβραίοι των Σερρών υποχρεώνονται σε γενική πληθυσμιακή απογραφή προσκομίζοντας, την ταυτότητα τους και φωτογραφία στις βουλγαρικές αρχές.
Οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, υποχρεώνονται να φοράνε την πεντάλφα και να φέρουν μαζί τους πάντα,  την ταυτότητα τους, που γι’αυτούς είχε χρώμα κίτρινο και έγραφε, με Ελληνικά και Βουλγαρικά γράμματα,  ότι ήταν Εβραίοι.Στην εξώθυρα των σπιτιών τους, είχε αναρτηθεί ειδική ένδειξη με τη φράση «Εβραϊκό σπίτι».
Η παρακολούθηση της ζωής τους κράτησε έως και τη φοβερή νύχτα της 3ης  προς την 4η Μαρτίου του 1943.Αυτή την νύχτα και σε εφαρμογή της συμφωνίας της 22 Φεβρουαρίου του 1943 που υπέγραψαν Γερμανοί και Βούλγαροι “…για εκτοπισμό των πρώτων 20.000 Εβραίων από τις νεοαποκτηθείσες χώρες της Θράκης και της Μακεδονίας” στις Σέρρες, τη Δράμα,την Καβάλα, την Ξάνθη, την Κομοτηνή και την Αλεξανδρούπολη δόθηκε η διαταγή της παράνομης σύλληψης των Ελληνοεβραίων. Από νωρίς το βράδυ της 3ης Μαρτίου, στάθηκε μπροστά σε κάθε πόρτα με την ένδειξη «Εβραϊκό σπίτι» ένας Βούλγαρος στρατιώτης.Οι δρόμοι της πόλης είχαν φωταγωγηθεί για να μην μπορεί κανείς να κινείται στο σκοτάδι και δραπετέψει, ενώ πολυβόλα είχαν στηθεί στις πλατείες της συνοικίας.Ο φόβος μαζί με τη νύχτα σκέπασαν την πόλη. Τα μεσάνυχτα, άγριες φωνές ξύπνησαν τους κοιμούμενους τον ύπνο του δικαίου Εβραίους και τους διέταζαν να ετοιμαστούν. Ο χρόνος που τους δινόταν για την ετοιμασία τους ήταν δέκα πέντε λεπτά, «πετνάσι μινούτ» ήταν η κραυγή που τρυπούσε τα αυτιά τους.
Κάτω από το κράτος του τρόμου, της σύγχυσης και της απελπισίας, 476 δημότες της πόλης των Σερρών, εβραϊκής καταγωγής,συγκεντρώθηκαν, με τη γνωστή στους Σερραίους Βουλγαρική βία, στους  δρόμους της πόλης. Παιδιά, γυναίκες, γέροι και άνδρες, ντυμένοι με ό,τι πρόχειρα μπόρεσαν να βρουν εκείνη τη φοβερή ώρα που η  προσβολή της ανθρώπινης ύπαρξης ήταν απόλυτη, έσυραν τα βήματα τους προς το άγνωστο. Το χάραμα τους βρήκε στοιβαγμένους και απελπισμένους στις αίθουσες του καπνομάγαζου, που είναι πίσω από το σπίτι του Μαρούλη και απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Κρυονερίτη.
Το πρωί οι Σερραίοι έμαθαν τι είχε γίνει τη φοβερή νύχτα που πέρασε. Προσπάθησαν να πλησιάσουν το χώρο όπου ήταν φυλακισμένοι οι συμπολίτες τους. Οι διαταγές ήταν αυστηρές. Δεν πλησιάζει κανείς!.Με μυστικότητα,μετά από μια εβδομάδα κράτηση μέσα στο καπνομάγαζο, νηστικούς και διψασμένους  τους μεταφέρουν στο σιδηροδρομικό σταθμό.Η είδηση πως μέσα από τους κήπους οι Βούλγαροι πηγαίνουν τους Εβραίους στο σταθμό των τρένων, διαδόθηκε με ταχύτητα αστραπής στην πόλη.Οι Σερραίοι,διωγμένοι από τις λόγχες των στρατιωτών, ακολουθούσαν από μακριά τη φάλαγγα, που τη συγκροτούσαν τώρα, άνθρωποι απελπισμένοι, άνθρωποι που λίγες ώρες πριν ήταν γελαστοί  και αισιόδοξοι για το αύριο, αγαπημένοι τους φίλοι και γείτονες. Πετούσαν από μακριά ψωμί και ρούχα. Στο σταθμό φορτώθηκαν σε βαγόνια μαζί με 19 ομόθρησκους από τη Ζίχνη και ξεκίνησαν 495 ψυχές που ανήκαν σε 116 οικογένειες για το μεγάλο και χωρίς επιστροφή ταξίδι τους προς τα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Φορτωμένοι σαν κτήνη σε τρένα έφτασαν μαζί με όλους τους Ελληνοεβραίους της Θράκης και της Μακεδονίας στα στρατόπεδα Γκόρνα Τζουμαγιά και Ντούμπιτσα και στις 18-19 Μαρτίου έφτασαν στη Σόφια για την τελευταία καταμέτρηση. Από τη Σόφια ταξίδεψαν προς το παραδουνάβιο βουλγαρικό λιμάνι της πόλης Λομ. Η μεταφορά τους προς τη Βιέννη με ποταμόπλοια είχε προαποφασιστεί στη σύσκεψη Βουλγάρων και Γερμανών στις 22 Φεβρουαρίου του 1943. Μετά από παραμονή 24 ωρών σε πρόχειρους καταυλισμούς, στο λιμάνι Λομ, φορτώθηκαν σε τέσσερα πλοία και αναχώρησαν, σε διαφορετικές ημερομηνίες, για τη Βιέννη. Στις 20 Μαρτίου αναχώρησαν τα πλοία “Kara G’orgi” και “Voivoda Mishich” ενώ την επόμενη ημέρα απέπλευσαν τα πλοία “Saturnus” και “Tsar Dushan”. Σε ποιο απ’ όλα ανέβηκαν οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι δημότες ; τι τελικά απέγιναν; Έφτασαν στο τέλος του ταξιδιού που τους προόρισαν οι Γερμανοί ή ποντίσθηκαν στα παγωμένα νερά του Δούναβη, όπως θέλει η ισχυρή γενική πεποίθηση που επικρατεί στις Σέρρες; Η ιστορικός Vicky Tamir δέχεται τον πνιγμό ως την αιτία που κανείς Εβραίος από τη  Μακεδονία και τη Θράκη δεν σώθηκε από τη φοβερη αυτή δοκιμασία.Την άποψη αυτή  στηρίζουν και οι ιστορικοί Hagen Fleischer και ο Martin Cilbert στα βιβλία τους «Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης» και “Atlas of the Holocaust” αντίστοιχα. Η περί πνιγμού ισχυρή πεποίθηση διασκεδάζεται από τον Β.Ριτζαλέο που υποστηρίζει τεκμηριωμένα πως ενδεχομένως η βύθιση ενός πλοίου, κατά τον ιστορικό Gilbert ασφαλώς μικρότερου από αυτά που μετέφεραν τον κύριο όγκο των Εβραίων στη Βιέννη, να ευθύνεται για την εδραίωση της περί πνιγμού,άποψης,όλων των Ελληνοεβραίων της Μακεδονίας και της Θράκης στον Δούναβη.Όμως η αλήθεια είναι πως οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι,  μαζί με όλους τους Ελληνοεβραίους της Ανατολικής Μακεδονίας, φτάνουν στις 31 Μαρτίου του 1943 στη Βιέννη με το πλοίο «Tsar Dushan». Από εκεί με τρένα μεταφέρονται στο Κάτοβιτς της Πολωνίας και εκεί 1096 οικογένειες , στο πλαίσιο εφαρμογής του προγράμματος των Ναζί που αποφασίσθηκε στη διάσκεψη της Wannseeτον Ιανουάριο του 1942,για την “οριστική λύση του εβραϊκού ζητήματος στην Ευρώπη” εξοντόνονται.
Από το σύνολο της ακμαίας κάποτε εβραϊκής κοινότητας των Σερρών δε γλίτωσαν παρά τρεις μόνο άνθρωποι που απουσίαζαν, για διαφόρους λόγους, εκείνη τη νύχτα από την πόλη. Με ιστορική παρουσία επτακοσίων χρόνων,μια δημιουργικά πολιτιστική, οικονομικά ακμαία και φιλάνθρωπη
κοινότητα, η Σερραϊκή εβραϊκή κοινότητα, έπαψε να υπάρχει από τη νύχτα της  4ης Μαρτίου του 1943.
Το βραχύ αυτό χρονικό παρουσίας στην ιστορία των Σερρών της κάποτε ακμαίας εβραϊκής κοινότητας ας έχει ως επίλογο, την παράφραση του κειμένου, μιας επιτάφιας Εβραϊκής επιγραφής.
Προς Εσάς απευθύνομε
Νέοι των Σερρών
Υψώστε με φωνή θλιμμένη
Φωνή θρήνου
Για το ολοκαύτωμα στα 1943
των Εβραϊκής καταγωγής συμπολιτών μας.
 
 

Η εργασία αυτή στηρίχθηκε στις παρακάτω μελέτες.

Βακαλόπουλου Κωνσταντίνου	Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης 1796-1840, Μακεδονικά,τομ.16,1976.
Βουζούκα Νίκου	Η γενοκτονία των Εβραίων στα στρατόπεδα Θανάτου Άουσβιτς Νταχάου, Σέρρες, 1966.
Καραναστάση Τάσου	Ένας Νεομάρτυρας στις Σέρρες του Β΄μισού του 15 αιώνος, ο Άγιος Ιωάννης ο Σερραίος και η ακολουθία του, ποίημα του Μεγάλου Ρήτορος Μανουήλ Κορινθίου, Βυζαντινά,τομ.16,1991,σημ,71.
ίδιου	Σχόλια στη χρονογραφία του Παπασυναδίνου. Αυτόνομη εργασία που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του P.Odorico Αναμνήσεις και Συμβουλές του Συναδινού ιερέα Σερρών, Association Pierre Belon
Μοσχόπουλου Νικηφόρου	Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή,Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών, τομ.15,1939.
Νικολάου Νίκου	Η Εβραϊκή Παρουσία στα Σέρρας, περιοδικό, Χρονικά, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, Δεκέμβριος 1985
Παπαστρατή Θρασύβουλου	Οι Εβραίοι της Κωνσταντινουπόλεως, Χρονικά. Περιοδική έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος,Σεπτέμβριος-Οκτώβριος,1999.
ιδίου	Οι Εβραίοι των Σερρών, περιοδικό Συλλογές,τευχ.182,1999.
Πέννα Πέτρου	Η χρονογραφία του Παπασυναδινού, Σερραϊκά Χρονικά, τευχ. Α, Αθήνα,1938
ιδίου	Ιστορία των Σερρών, Αθήνα, 1966
Πετμεζά Σωκράτη	Οι Σέρρες και η περιοχή τους υπό τους Οθωμανούς Αυτόνομη εργασία που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του P.Odorico Αναμνήσεις και Συμβουλές του Συναδινού ιερέα Σερρών, Association Pierre Belon
ιδίου	Έρευνες σχετικά με το δημογραφικό και το οικιστικό πλέγμα της περιοχής των Σερρών κατά το Δέκατο πέμπτο και δέκατο έκτο αιώνα, Δήμος Σερρών ,Πρακτικά Συνεδρίου "Οι Σέρρες και η περιοχή τους από την αρχαία στη Μεταβυζαντινή κοινωνία",τομ.Α,1993.
Ριτζαλέου Βασίλη	Το τέλος των εβραϊκών κοινοτήτων στη Βουλγαρική ζώνη Κατοχής, Χρονικά. Περιοδική έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, Ιούλιος-Αύγουστος,1999.
Τριανταφυλλίδου Άννα	Άλλοι Καιροί, Μακεδονικά Χρονογραφήματα,Αθήνα,1958.
Τζανακάρη Βασίλη	Στοιχεία για τους Εβραίους των Σερρών στο περιοδικό "ΓΙΑΤΙ" στα τεύχη 95,122,124,152,και στο τεύχος Νοεμβρίου - Δεκεμβρίου 1997.
ιδίου	Τα Σέρρας του πολέμου της κατοχής και της αντίστασης,Έκδοση περιοδικού,ΓΙΑΤΙ,1998.
Χρονικά. Περιοδική έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος	Αφιέρωμα στον Ελληνικό Εβραϊσμό, Νοέμβριος 1983.

---

 

Η Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών

«Στην Ελλάδα γεννηθήκαμε. Η Ελλάδα είναι η γη των πατέρων μας. Είμαστε Έλληνες. Δεν αλλάζουμε την Εθνικότητά μας για κανένα λόγο, με καμιά αμοιβή».
Αυτή ήταν η απάντηση του Εβραϊκού Συμβουλίου Σερρών στην απαίτηση των Βουλγάρων κατακτητών, το καλοκαίρι του 1941, για προσχώρηση αρχικά της κοινότητάς τους στη βουλγαρική λέσχη Σερρών και στη συνέχεια, για αλλαγή της Εθνικότητάς τους.
Η αρχή εγκατάστασης εβραϊκού πληθυσμού στην περιοχή των Σερρών μάς είναι άγνωστη. Η ιστορική όμως διαδρομή της Εβραϊκής Κοινότητας, με βάσει κάποια ψήγματα ιστορικών στοιχείων, μπορεί να χαραχθεί. Η προσφορά των Εβραίων στον πολιτισμό και στην οικονομία της πόλης των Σερρών, προτού η πόλη αυτή στερηθεί για πάντα τη ζωντανή και πρωτότυπα δημιουργική παρουσία τους, είναι δυνατόν, παρά το γεγονός πως δεν υπάρχουν επαρκείς ιστορικές μαρτυρίες, να ανιχνευθεί.
Η αρχαιότερη ένδειξη παρουσίας εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή των Σερρών ανάγεται στην εποχή της Ρωμαϊκής κυριαρχίας και τόπος δράσης της Εβραϊκής Κοινότητας ήταν η Αμφίπολη. Η επόμενη βεβαιωμένη μαρτυρία ύπαρξης εβραϊκού στοιχείου στην περιοχή των Σερρών σημειώνεται από το ραββίνο Βενιαμίν μπεν Γιονά, από την Τουδέλα της Ισπανίας, που επισκέφθηκε την περιοχή της Α. Μακεδονίας περί το 1162. «Από τη Θεσσαλονίκη», γράφει στις ταξιδιωτικές του εντυπώσεις ο ραββίνος Βενιαμίν, «και σε απόσταση δρόμου δυο ημερών βρίσκεται το χωριό Mitrizzi στο οποίο κατοικούν Εβραίοι». Το χωριό Mitrizzi, κατά τους μελετητές του έργου του ραββίνου, ταυτίζεται με το χωριό των Σερρών Δημητρίτσι. Έκτοτε και έως το 1333 δεν έχουμε καμιά ένδειξη δραστηριοποίησης Εβραίων στην περιοχή των Σερρών. Το Μάρτιο του 1333 μαθαίνουμε από μοναστηριακά έγγραφα της Μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών, πως ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Ανδρόνικος Γ' Παλαιολόγος εκδίδει χρυσόβουλλο λόγο που μαρτυρεί την ύπαρξη μικρής αριθμητικά Εβραϊκής Κοινότητας στο Κάστρο της Ζίχνης. Το 1345, ο Κράλης των Σέρβων Στέφανος Ντουσάν, με χρυσόβουλλο λόγο που απολύει, επιβεβαιώνει την ύπάρξη Εβραϊκής Κοινότητας στο Κάστρο της Ζίχνης. Μαρτυρίες έγγραφες για την παρουσία Εβραίων στο Κάστρο των Σερρών αυτά τα χρόνια δεν έχουμε. Είναι όμως βέβαιο πως στην περιφέρεια του Κάστρου ζούσαν Ρωμανιώτες (ελληνόφωνοι) Εβραίοι, οι οποίοι μετά την πτώση της βασιλεύουσας, το 1453 και ανάμεσα στα χρόνια 1453 και 1456 μεταφέρθηκαν με διαταγή του Σουλτάνου Βαγιαζήτ του Β' στην Κωνσταντινούπολη. Οι βίαια εκπατρισθέντες Εβραίοι των Σερρών, που χαρακτηρίζονταν, όπως άλλωστε και όλοι οι Ρωμανιώτες Εβραίοι της Βασιλεύουσας, ως «surgunlu», δηλαδή υποχρεωτικά μεταφερμένοι, έφτιαξαν στην πόλη, στην περιοχή Μπαλατά, νέα και σπουδαία συναγωγή, η οποία υπήρχε έως και το 19ο αιώνα, οπότε καταστράφηκε από πυρκαγιά. Αξιοποιώντας όμως τα επώνυμα Εβραϊκών οικογενειών, που βρήκε γραμμένα στα βιβλία τής κάποτε ακμαίας Κοινότητας των Σερρών, ο Σερραίος Μερκάτο Κόβο κατέγραψε την καταγωγή των σπουδαιότερων από αυτές, αφήνοντάς μας μια εξαιρετικά χρήσιμη πληθυσμιακή χαρτογράφηση της αρχαίας σερραϊκής Εβραϊκής Κοινότητας. Ως πρώτη λοιπόν και αρχαιότερη ομάδα Εβραίων, που παρά την υποχρεωτική μετεγκατάσταση των περισσοτέρων μελών της στην Κωνσταντινούπολη το 1453-1456, παρέμεινε μια υπολογίσιμη δύναμη στην κοινωνική δομή της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών, καταγράφεται η ομάδα των Ρωμανιωτών ή Βυζαντινών Εβραίων. Ονόματα σπουδαίων μελών της κοινότητας των Σερρών, που έλκουν την καταγωγή τους από τους Βυζαντινούς ή Ρωμανιώτες Εβραίους, είναι οι απόγονοι των οικογενειών: Ovadia, Galimidi, Hazz, Mizrahi, Garanfil, Meschoulam. Μια δεύτερη πληθυσμιακά υπολογίσιμη εβραϊκή ομάδα, που δεν ξέρουμε το πότε ακριβώς ήλθε στην πόλη των Σερρών, είναι η ομάδα των Σερραίων «Asckenazzi», οι οποίοι προερχόμενοι από τη Γερμανία ζούσαν στην περιοχή των «Σαράντα Οντάδων». Τα σπουδαιότερα ονόματα αυτής της ομάδας ήσαν οι οικογένειες των: Faiz, Simlra, Boulissa. Αν και δεν υπάρχει μαρτυρία εγγράφου για τον ακριβή χρόνο άφιξή τους, ένας μεγάλος αριθμός Εβραϊκών οικογενειών εγκαταστάθηκε στην πόλη των Σερρών, και μάλιστα μέσα στο Κάστρο, μετά τους διωγμούς των Εβραίων στην Ισπανία από τον Φερδινάνδο και την Ισαβέλλα, από το 1487 έως και το 1492. Ο Σουλτάνος Βαγιαζήτ ο Β' (1481-1512 ) εκμεταλλεύθηκε την ευκαιρία που του δινόταν να ενισχύσει την αυτοκρατορία του με νέο ανθρώπινο δυναμικό και κυρίως με νέα τεχνογνωσία και πρόσφερε προστασία στους διωγμένους Εβραίους. Πρώτη μνεία του προσφυγικού αυτού στοιχείου από την Ισπανία και την Πορτογαλία έχουμε σε βακουφναμέ της Μονής Βατοπαιδίου, που χρονολογείται στα τέλη του Ραμαζάν 900, κατά αντιστοιχία 15-25 Ιουνίου του 1495. Η μονή Βατοπεδίου είχε στην πόλη των Σερρών ιδιοκτησία από 6 δωμάτια, στην περιοχή της Εβραϊκής συνοικίας, ιδιοκτησία που μνημονεύεται στον βακουφναμέ του 1495 ως εξής: «Τα εν αυτάς τας Σέρρας κατά την υπό το όνομα ‘Γιαχουτιλέρ Χαβλισή’, αυλή των Εβραίων, γνωστήν θέσιν κείμενα εξ δωμάτια». Το γεγονός ότι η θέση της συνοικίας θεωρείται ευρέως γνωστή από το συντάκτη του αφιερωτηρίου εγγράφου δηλώνει την παρουσία και λόγω ενοικίασης μοναστηριακής περιουσίας, την αποδοχή ύπαρξης εβραϊκού στοιχείου στην πόλη, πριν την έκδοση του βακουφναμέ.
Η ομάδα αυτή των Σεφαραδίμ Εβραίων, που ήταν πολυπληθέστατη, προερχόταν από την Ισπανία και την Πορτογαλία. Τα μέλη αυτής της ομάδας είχαν εκπατριστεί από τις πόλεις, Αραγκόν, Καστίλη, Ανδαλουσία και μέρη της Πορτογαλίας. Σπουδαιότερες οικογένειες στις Σέρρες, που προήλθαν από την Ιβηρική χερσόνησο, ήσαν οι φαμίλιες των: Abolafia, Ascaloni, Gategno, Abravanel, Almoslino, Benveniste, Amariglio, Passy, Saporta, Asseos, Hamon, Bueno, Castro, Calderon, Benforado, Herrera, Callegos, Athias και Moussatia, που ήλθαν στην πόλη των Σερρών, μετά από παραμονή στις πόλεις Amsterdam και Hambourg αντίστοιχα. Ο συνολικός αριθμός των Εβραίων που εγκαταστάθηκαν στην πόλη, προφανώς πριν το 1495, ήσαν 56 οικογένειες και 3 άγαμοι Εβραίοι, συνολικά 280 άτομα. Στην πόλη των Σερρών βρήκαν προστασία εβραϊκές οικογένειες που καταγόταν από την Ιταλία και τη Σικελία. Εβραϊκές οικογένειες των Σερρών, ιταλικής καταγωγής, ήσαν οι οικογένειες των: Venezia, Perahia, Alkocer, Bonafiglia, Bonomo, Giudetta. Στην πόλη των Σερρών εγκαταστάθηκαν, άγνωστο ποια χρονιά, εβραϊκές οικογένειες που ήλθαν από την Αφρική. Ονόματα Σερραίων, που μαρτυρούν την αφρικανική καταγωγή τους είναι τα επώνυμα των οικογενειών: Serrero, Kabili, Djebeli, Kallhy, Alcheih. Περί το τέλος του 19ου αιώνα η οικονομική άνθηση της πόλης των Σερρών προσέλκυσε πολλές αστικές οικογένειες Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Οι οικογένειες των Arditti, Florentin, Hassid, Saporta, Brouno, Saltiel, Covo, Simca, Rousso και των Benoziglio συνέβαλαν σημαντικά στην ανανέωση του δυναμισμού της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών. Σε απροσδιόριστα χρονικά διαστήματα ήλθαν στην πόλη των Σερρών οικογένειες από διάφορα μέρη της Ελλάδας, που λάμπρυναν με το έργο τους και την όλη τους παρουσία την Εβραϊκή σερραϊκή Κοινότητα. Οι οικογένειες αυτές ήσαν των Azaria, που καταγόταν από τη Βέροια, των Simantob, που ήρθαν από την Κέρκυρα, των Barki, που ξεκίνησαν από τη Σμύρνη, των Bitschaschi, που καταγόταν από την Ανδριανούπολη, των Princhnali, που ήλθαν από την Πρίστινα, των Matalon, Benchoam και Negrim, που ήρθαν από τη Λάρισα, των Chioti, που ήρθαν από τη Χίο και των Bahar, που ήλθαν από τη Βασιλεύουσα. Η εγκατάσταση στις Σέρρες των νέων εποίκων, που μετέφεραν ακμαίο πολιτισμό, επηρέασε τους λιγότερους αριθμητικά Ρωμανιώτες Εβραίους, που έμειναν στις Σέρρες μετά την υποχρεωτική μετεγκατάσταση των περισσοτέρων ομοθρήσκων τους στην Κωνσταντινούπολη το 1453-56.
Η επικράτηση της ισπανοεβραϊκής γλώσσας, που μιλιόταν, σύμφωνα με μαρτυρίες, έως και το 1932, είναι μάρτυρας αδιάψευστος της πολιτισμικής επικράτησης στις Σέρρες των Εβραίων Σεφαραδίμ. Ο τόπος μέσα στο Κάστρο των Σερρών, όπου εγκαταστάθηκαν οι Εβραίοι Σεφαρδίμ, ονομαζόταν Γιαχουτιλέρ Χαβλισή ή Αυλή των Εβραίων ή Σαράντα Οντάδες. Ο χώρος αυτός βρισκόταν βόρεια της πόλης και ανάμεσα στις εκκλησίες των Αγίων Αντωνίου και Μαρίνης και Ιωάννου του Προδρόμου (Προδρομούδι), όπου πιθανολογείται πως ήταν και ο αρχαίος ιππόδρομος των Σερρών. Η μαρτυρία της Σερραίας Άννας Τριανταφυλλίδου, που έζησε στις Σέρρες πριν το 1913, είναι πολύτιμη, γιατί μας βεβαιώνει πως η συνοικία των Εβραίων άρχιζε από το στενό της Αγίας Παρασκευής, η οποία πριν την καταστροφή της από την πυρκαγιά του 1913 ήταν χτισμένη μερικές δεκάδες μέτρα βορειότερα από τη σημερινή της θέση και έφτανε (η συνοικία των Εβραίων) έως και τα όρια του ναού του Αγίου Ιωάννου (Προδρομούδι). Τα σπίτια της συνοικίας, κατασκευασμένα από ξύλο, ήσαν παρατεταγμένα στις πλευρές μιας τετράγωνης και αρκετά ευρύχωρης αυλής. Σύμφωνα με τουρκικά απογραφικά στοιχεία, το 1503 ζουν και δραστηριοποιούνται στην πόλη των Σερρών 56 πλήρη νοικοκυριά Εβραίων, αριθμός που ήταν ίδιος, σύμφωνα πάντα με τα απογραφικά στοιχεία των κατακτητών, και το 1512 (περίπου 280 άτομα). Ο πληθυσμός της κοινότητας το 1519 μειώνεται, όπως βεβαιώνουν τα απογραφικά στοιχεία της εποχής. Τα νοικοκυριά των Εβραίων στην πόλη των Σερρών είναι 54. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1528-30, ο συνολικός αριθμός τους αυξάνεται στα 66, ενώ το 1566-67 στην πόλη των Σερρών υπάρχουν 56 πλήρη νοικοκυριά και 39 ενήλικες, άγαμοι Εβραίοι. Τον 16ο αιώνα η αριθμητική δύναμη της Εβραϊκής Κοινότητας αντιπροσώπευε το 3,8% του χριστιανικού πληθυσμού.
Κατά τις πρώτες δεκαετίες του 17ου αιώνα τα πληθυσμιακά στοιχεία που αφορούν την Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών είναι φτωχά. Η κοινωνική όμως αποδοχή των Εβραίων και η αρμονική συνύπαρξή τους με τον γηγενή ελληνικό και χριστιανικό πληθυσμό των Σερρών είναι γεγονός αναμφισβήτητο. Η διαπίστωση αυτή στηρίζεται σε μαρτυρία εγγράφου του 1610, που σώζεται στον β' αρχαίο κώδικα της Μονής του Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Το Μοναστήρι των Σερρών αυτή τη χρονιά ενοικιάζει σε Εβραίους τα δωμάτια ενός χαρβασαρά (ξενώνα) που κατείχε στην πόλη.
Οι μελετητές εξ άλλου των φορολογικών στοιχείων της τότε Οθωμανικής αυτοκρατορίας συμπεραίνουν πως ο αριθμός των Εβραίων που ζουν στην πόλη των Σερρών πριν το 1676-7 πρέπει να ήταν αρκετά μεγαλύτερος από 280 άτομα. Η εκτίμηση αυτή στηρίζεται στο γεγονός πως και το εβραϊκό στοιχείο των Σερρών αποδεκατίσθηκε δύο φόρες από την πανούκλα που έπληξε την πόλη, κατά τη μαρτυρία του χρονογράφου εκείνων των χρόνων Παπασυναδινού, μία το 1623, όπου «Απέθαναν ως 8.000 άνθρωποι» που ζούσαν στην πόλη των Σερρών, και μια το 1641, που ήσαν περισσότεροι από 12.000 (;)».
Ένας ακόμη παράγοντας, που είναι βέβαιο πως επηρέασε την Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών, ενώ είναι άγνωστο το μέγεθος της επίδρασής του στην αριθμητική μείωση του Εβραϊκού πληθυσμού, ήταν και οι εξισλαμισμοί από τους οπαδούς του αρνησίθρησκου Sabbatai Sevi (Σμύρνη 1626 , Αλβανία 1676) λίγο μετά το 1655. Το μεσσιανικό αυτό κίνημα του Sabbatai Sevi, που τάραξε την Εβραϊκή κοινωνία των Σερρών και επηρέασε τη συνοχή της, βρήκε κατ’ αρχάς την αποδοχή από τους ευρυμαθείς της Κοινότητας, καθώς από το 1534 οι αυτόχθονες σοφοί Εβραίοι είχαν μυηθεί στο μεσσιανικό κίνημα από τους οπαδούς του Solomon Molho και David Reubeni. Αυτήν την εποχή και υπό την επίδραση ραβίνων της οικογένειας Taitagak μυούνται στη μελέτη της Kabbalah πολλές επιφανείς οικογένειες. Τα μέλη των οικογενειών Amon και Ovadia ήσαν εξέχοντες μελετητές της Kabbalah (εβρ. ιερή παράδοση), του έργου αυτού της εβραϊκής φιλοσοφίας, που παρουσιάζεται ως περίληψη της μυστικής παράδοσης του Εβραϊκού λαού. Οι οπαδοί αυτού του κινήματος, χωρισμένοι σε τρεις ομάδες, μελετούσαν έως και το 1870 μόνο το Zohar κάθε Σάββατο.
Στη συνέχεια, κατά τους μέσους αυτούς χρόνους και παρά τη μαρτυρία του Γάλλου προξένου στη Θεσσαλονίκη Arasy ότι ο πληθυσμός των Εβραίων στις Σέρρες, το 1777, είναι απροσδιόριστα μικρός, η Εβραϊκή Κοινότητα είναι αριθμητικά η ισχυρότερη στη Β. Ελλάδα μετά την Κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Ο Μ. Κόβο, στηριγμένος σε στοιχεία που πήρε από τα αρχεία της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών, υποστηρίζει, πως οι Εβραϊκές κοινότητες Δράμας, Καβάλας, Νευροκοπίου, Ξάνθης και Ζίχνης ιδρύθηκαν στο απώτερο παρελθόν από μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών.

Ιερατείο και Συναγωγή
Ο περιορισμένος χώρος της αρχαίας Εβραϊκής συνοικίας, που βρισκόταν στο κέντρο σχεδόν της παλαιάς πόλης των Σερρών, δεν επέτρεπε την ανέγερση μιας μεγάλων διαστάσεων Συναγωγής. Η αύξηση όμως του πληθυσμού κατά το τέλος του 18ου αιώνα, σε συνδυασμό με το γεγονός πως το κτίσμα της Συναγωγής ήταν παλαιωμένο και υπήρχε κίνδυνος να καταρρεύσει, επέβαλαν την ανέγερση ενός νέου ευκτήριου οίκου. Υπό την επίβλεψη του ραβίνου Abraham Stroussa κατεδαφίσθηκε η παλαιά Συναγωγή και άρχισε η ανέγερση της νέας. Το όλο κτίσμα ήταν επιβλητικό. Το ύψος της νέας Συναγωγής ξεπερνούσε την ανάλογη διάσταση της παρακείμενης εκκλησίας της Αγίας Φωτεινής. Η Κal Cabol χωρούσε έως και 2.000 άτομα, ενώ η εξέδρα (η Teba) που ιερουργούσαν οι ραβίνοι, βρισκόταν στο κέντρο της συναγωγής, είχε σχήμα κυκλικό και ύψος τριών περίπου μέτρων. Στην Teba ανέβαζαν το ραβίνο 15 σκαλοπάτια. Το κάτω μέρος της κυκλικής Teba ήταν διακοσμημένο με εικόνες που παρίσταναν διάφορα τοπία, ενώ αναγραφόταν με ωραία καλλιγραφικά στοιχεία τα ονόματα των μεγάλων ευεργετών της Εβραϊκής Κοινότητας.
Η αναζήτηση της αλήθειας στον κόσμο της Εβραϊκής παράδοσης (Kabbalah), με τη βοήθεια της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, άφησε τα σημάδια της και στην κατασκευή της μεγάλης Συναγωγής. Η Συναγωγή φωτιζόταν άπλετα με 26 παράθυρα. Ο συμβολικός αυτός αριθμός θύμιζε το σύνολο των 4 γραμμάτων του θείου τετραγράμματου. Το υπερώο της Συναγωγής είχε βιτρό και το φως του ήλιου, καθώς έμπαινε στη Συναγωγή, χρωματιζόταν, δημιουργώντας έτσι μια επιβλητική ατμόσφαιρα στο χώρο. Εφαπτόμενα σχεδόν τα κτίσματα διαφόρων κοινωφελών ιδρυμάτων με το κτίσμα της Kal Cabol, λειτουργούσαν έχοντας ως σημείο αναφοράς το κέντρο της πνευματικής ζωής της Εβραϊκής Κοινότητας. Τα ευαγή αυτά ιδρύματα ήσαν: ένας χώρος για γυναίκες (Snoga), ένα ιεροσπουδαστήριο, μια ραβινική βιβλιοθήκη, σημαντική για το πλήθος των συγγραμμάτων που περιείχε, ένα άνετο αναγνωστήριο, ένα ξενώνα και ένα παρεκκλήσιο, το οποίο αρχικά είχε χρησιμεύσει ως δημοτικό σχολείο (Melbar).
Οι καλές οικονομικές συνθήκες στην πόλη των Σερρών, σε συνδυασμό με την ανεκτικότητα που επιδείκνυε προς το εβραϊκό στοιχείο, τόσο ο ορθόδοξος πληθυσμός της πόλεως όσο και η τουρκική διοίκηση, προσέλκυσαν νέους εποίκους, που συνέβαλαν στη ραγδαία αύξηση του Εβραϊκού πληθυσμού. Οι οικονομικά εύποροι Εβραίοι έχτισαν τα αρχοντικά τους έξω από την περίμετρο του αρχαίου Κάστρου και πάντως όχι μακριά από την Kal Cabol. Ο περιορισμένος όμως χώρος της αρχαίας κοινότητας στην περιοχή Σαράντα Οντάδες δεν επαρκούσε να στεγάσει τον κύριο όγκο του Εβραϊκού πληθυσμού. Έτσι δημιουργήθηκε σιγά-σιγά μια νέα συνοικία έξω από τα τείχη της πόλης.
Περί το 1850, η αύξηση του Εβραϊκού πληθυσμού στην καινούργια συνοικία, στο προάστιο Arabajilar, που ονομαζόταν από τους Τούρκους και Dogharby mahalessi, σε συνδυασμό με τις δύσκολες καιρικές συνθήκες που επικρατούσαν στη διάρκεια του θέρους και του χειμώνα, επέβαλαν την ανέγερση ενός οίκου προσευχής στο κέντρο της νέας Εβραϊκής συνοικίας, που σήμερα συμπίπτει με την περιοχή που ορίζεται από την οδό Αθανασίου Αργυρού. Η ανέγερση του Midrasch στη νέα συνοικία προκάλεσε την αντίδραση του μητροπολιτικού Εβραϊκού κέντρου, που στηριγμένο σε ερμηνείες παλαιών ραβίνων πάνω στο Ταλμούδ-Τορά επέμενε στη λογική του ενιαίου χώρου προσευχής για όλη την Εβραϊκή Κοινότητα. Παρά την αντίδραση, η ανέγερση του νέου ευκτήριου οίκου ολοκληρώθηκε. Για τη λειτουργία όμως αυτού του οίκου προσευχής χρειάζονταν και μερικά Σεφαρείμ, δηλαδή κυλινδρικές περγαμηνές, γραμμένες από καλλιγράφο, που περιείχαν τα κείμενα του Νόμου (Τορά) και φυλάσσονταν στο Εχάλ Χακοντές, στο ανατολικό μέρος της μεγάλης Συναγωγής. Ο μόνος τρόπος απόκτησής τους, αφού δεν υπήρχε περίπτωση να παραχωρηθούν μερικά Σεφαρείμ ως προσφορά του κέντρου προς τη νέα κοινότητα, ήταν η κλοπή. Η παράνομη αφαίρεση των Σεφαρείμ έγινε. Η πράξη όμως αυτή προκάλεσε τη σύγκρουση των δύο κοινοτήτων και τη δημιουργία μίσους, το οποίο ταλάνισε την Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών για πάρα πολλά χρόνια. Μάλιστα οι διαμάχες είχαν πάρει τέτοιες διαστάσεις, που στοίχισαν τη ζωή και σε ένα μέλος της «σχισματικής» Κοινότητας.
Όπως έγραφε ο Μ. Κόβο, «ο Σερραίος είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στην ομορφιά. Αγαπάει και γεύεται σαν καλλιτέχνης τις ωραίες μελωδίες. Στις Σέρρες, όπως και στην Ανδριανούπολη», συνεχίζει ο Μ. Κόβο, «ο Εβραίος έχει ένα αηδόνι στο λάρυγγά του». Όταν το σύνολο μιας Κοινότητας αγαπάει τη μουσική, είναι επόμενο να δείξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για τη θρησκευτική μουσική. Έτσι, στην Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών σπουδαίοι ψάλτες ήταν ο Joseph Amariglio, o Rabbi Aron Amariglio, o Rabbi Mocha Amariglio, o Rabbi Abraham Matalon και ο εξαίρετος Ham Abraham Bueno. Οι Σερραίοι μάλιστα ψάλτες της Συναγωγής και οι paitanim θεωρούσαν υποχρέωσή τους από αγάπη προς την ανατολίτικη μουσική, να παρακολουθούν την πέμπτη ημέρα της εβδομάδας, τις συνάξεις των δερβίσηδων Mevlevi, οι τεκέδες (μοναστήρια) των οποίων άνοιγαν για όλους τους λάτρεις της ανατολικής μουσικής.
Η διοίκηση της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών γινόταν από ένα συμβούλιο. Πρόεδρος του συμβουλίου ήταν ο μεγάλος ραβίνος και μέλη του, τα μέλη του Εβραϊκού Συμβουλίου και οι μορφωμένοι και εύποροι Εβραίοι. Τα καθήκοντα αυτού του διοικητικού οργάνου της Εβραϊκής Κοινότητας ήσαν να καθορίζουν την αναλογία του φόρου σε κάθε ένα μέλος της κοινότητας, να ρυθμίζουν την πρόσληψη και πληρωμή των δασκάλων του σχολείου, να επιβλέπουν και να κατευθύνουν τη λειτουργία του Bikour Holin, να επιβλέπουν, σε συνεργασία με το «Σοχέτ», τη λειτουργία των σφαγείων, να κατευθύνουν το έργο βοήθειας προς τους φτωχούς, το έργο του συμβουλίου της Συναγωγής, το έργο των θρησκευτικών αδελφοτήτων, ενώ διόριζε, το διοικητικό αυτό κέντρο, τις επιτροπές που επέβλεπαν ειδικότερα τη λειτουργία της Συναγωγής, του σχολείου, το έργο και τη δράση της κοινωνικής πρόνοιας. Στην Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών επίσης το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι δεν το είχαν όλα τα μέλη, αλλά μόνο οι εύποροι Εβραίοι. Εξάλλου τα μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών ανέπτυξαν έντονη κοινωνική δραστηριότητα και με τους Χριστιανούς υπεραμύνονταν τα συμφέροντα της πόλης τους.
Ο χρονογράφος των Σερρών, Παπασυναδινός, μάς μιλά για τη θετική αλληλοεπίδραση των δύο κοινοτήτων. Έτσι, και χάρη παραδείγματος, μνημονεύω σημείωση του Παπασυναδινού στα 1620–21, στην οποία σημειώνεται η σημαντική συμβολή του εκχριστιανισμένου Εβραίου Χριστοδούλου στην εκμάθηση της υφαντικής τέχνης από τους Σερραίους. Αλλά και η κοινωνική συμπεριφορά των Σερραίων εβραϊκής καταγωγής ήταν ίδια με αυτή των Χριστιανών. Ο Παπασυναδινός σώζει στο χρονογράφημα του μια είδηση, που αφορά το διαγούμισμα (λεηλασία) που έκαναν Χριστιανοί και Εβραίοι στα 1622 στην περιουσία κάποιου Αγιάνη (προύχοντα) ονόματι Μεχμέτ Γιαζιτζή. Από τις πληροφορίες του πολύτιμου, για την ιστορία της πόλης των Σερρών, χρονικού του Παπασυναδινού αντλούμε και ειδήσεις για τον κοινό πόνο που έζησαν οι δύο κοινότητες, καθώς και για την αλληλοϋποστήριξή τους το 1641, χρονιά του λοιμού που αποδεκάτισε τον πληθυσμό των Σερρών. Πρόσθετη μαρτυρία της ακμαίας Εβραϊκής Κοινότητας έχουμε και από τον Τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή που επισκέφθηκε την πόλη των Σερρών το 1669-70.
Γράφει λοιπόν στο οδοιπορικό του ο Τούρκος περιηγητής: «Το εσωτερικό του ερυμνού τούτου τείχους είναι κατωκημένον υπό ανθρώπων και διακόσμητον. Είναι φρούριον ηρειπωμένον, πλήρες Εβραίων, απίστων Ελλήνων, Αρμενίων, Λατίνων, Βουλγάρων και διεφθαρμένων Σέρβων».

Πνευματική κίνηση
Η πνευματική και οικονομική παρουσία της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών στην ανάπτυξη της πόλης ήταν σημαντική στο διάβα των αιώνων. Στην πόλη των Σερρών έζησε και δίδαξε η πιο σπουδαία προσωπικότητα του 16ου αιώνα, ο ραβίνος R. Joseph Taitagak. «Δάδα που φωτίζει τον κόσμο», αποκαλούσαν οι σύγχρονοί του τον Ραβίνο R. Joseph Τaitagak, που πέθανε στη Θεσσαλονίκη, το 1565. Τον 16ο αιώνα και στα χρόνια του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή έζησε στην πόλη των Σερρών και ο ραβίνος Salomon ha Chironi ο Σερραίος. Οι σύγχρονοί του τον παρομοίαζαν, για την όλη του λαμπρή παρουσία, με «Κέδρο του Λιβάνου». Επίσης στη Συναγωγή των Σερρών δίδαξαν και λειτούργησαν οι ραβίνοι Yehouda ben Bolat, Eliaou Halevy και Salomon ben Mazaltov. Ξεχωριστή ήταν η παρουσία το 1515 του ραβίνου Tjoseph Firmon, που ήταν διάσημος ως εξηγητής του Νόμου, ενώ ήταν και σπουδαίος ψάλτης, έγκυρος θεολόγος, λυρικός ποιητής και αριστοτελικός φιλόσοφος. Μαθητής του υπήρξε ο επίσης σημαντικός για την προσφορά του στην Κοινότητα των Σερρών ραβίνος Salomon ha Cohen. Ο ραβίνος Tjoseph Firmon πέθανε στο Lepante το 1579. Η ραβινική έδρα των Σερρών υπηρετήθηκε και από τα μέλη της οικογένειας Miranta, των οποίων τα έργα υπάρχουν στις πιο σημαντικές βιβλιοθήκες των Yeschivoth στην Ανατολή. Ανάστημα της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών ήταν και ο πολύς Σάμουελ-χα-Κόεν, που έγινε ηγέτης του Εβραϊσμού, αντικαθιστώντας τον Σάμουελ-ντε-Μεντίγα.
Στη συνοικία των Σαράντα Oντάδων έγραψαν τα σημαντικά έργα τους οι ραβίνοι Χαΐμ Αβραάμ Νταβίντ, Μορδοχάι Ασέο και Νισσίμ Μουσεϊρί, συγγραφείς των έργων Tiferet Adam, Hggid Mordekhai και Beer Mayim Hayyim αντίστοιχα.
Κατά τα τελευταία χρόνια του 18ου αιώνα και στην αρχή του 19ου αιώνα τη ραβινική έδρα των Σερρών υπηρέτησαν οι ραβίνοι G. Rabbi Haim Abraham Stroussa, συγγραφέας του δίτομου έργου «Υερεκή Αωραηάμ» , G.R. Rabbi Haim Abraham ben David, ο Rabbi Simon ben Hasson, ο επονομαζόμενος και Rab ha Massid, ο ραβίνος Menahem ha Cohen ben Arbout, που, για την ευρυμάθειά του και τη μεγάλη του φήμη ως σοφού, προσκλήθηκε το 1863 στην Κωνσταντινούπολη από το σουλτάνο Abdul Aziz και το Μεγάλο βεζίρη Fuad Pacha μαζί με τους μεγάλους ραβίνους Palacci de Smyrne και Yakir Gueron, για να αποφασίσουν την αντικατάσταση του μεγάλου ραβίνου της βασιλεύουσας, Jacob Avigdor.
Ένας τελευταίος της λαμπρής σειράς των σπουδαίων λειτουργών της ραβινικής έδρας των Σερρών είναι ο απόγονος του μεγάλου ραβίνου του 16ου αιώνα Rabbi Jacob ben Μadid, ο ραβίνος Samuel Raphael ben Hadid. Ο ραβίνος S.R. Hadid γεννήθηκε στην πόλη των Σερρών το 1813 και πέθανε σ’ αυτή το 1887. Μνημονευόταν σαν άνδρας με σπάνια ομορφιά. Ήταν μεγάλος ερμηνευτής του Ταλμούδ, σπουδαίος ιεροκήρυκας και ποιητής μεγάλης αξίας. Προικισμένος με εξαιρετική φωνή, όταν έψαλλε κατά τη διάρκεια των ιεροτελεστιών του Rosch Hachana, του Kippour και ιδιαίτερα κατά την τελευταία ημέρα της γιορτής της Σκηνοπηγίας, τη Simhat Tora, ελληνικές οικογένειες, αλλά και αρκετοί Μουσουλμάνοι μαζεύονταν έξω από τη Συναγωγή, για να τον ακούνε. Κατά τη διάρκεια της γιορτής του Εξιλασμού και πριν από την προσευχή «Νεϊλά» γινόταν επιμνημόσυνη δέηση για όλους τους μεταστάντας των προσκαίρων. Αυτήν την ώρα, του Kol Nibre, ειδικά στη Συναγωγή των Σερρών με ιδιαίτερη επισημότητα διαβάζονταν τα ονόματα όλων των ραβίνων που πρόσφεραν τις υπηρεσίες τους στην Κοινότητα, από τον 16ο αιώνα και εξής.

Εκπαίδευση
Πόλη των «Φιλανθρώπων και των Μαικηνών» χαρακτηρίζουν την πόλη των Σερρών οι εβραϊκής καταγωγής λόγιοι του 19ου αιώνα. Το 1839 η Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών, με συνολικό πληθυσμό 800 ατόμων, έχει μία Συναγωγή, 20 ιεροψάλτες, 1 σχολείο με 2 δασκάλους και 74 μαθητές οικότροφους, καθώς και άριστα οργανωμένη ταχυδρομική υπηρεσία. Νωρίτερα πάντως, από το 1883, η Κοινότητα, εξαιτίας του υπερπληθυσμού της, έχει χωριστεί σε δύο τμήματα, αφού το 1881 ζουν στην πόλη των Σερρών 995 Εβραίοι, πληθυσμός που ήταν μάλλον αδύνατο να ζήσει στα περιορισμένα όρια της κοινότητάς τους μέσα στην πόλη.
Το 1883, ο δημοσιογράφος Γεώργιος Τσιάκας επισκέφθηκε την πόλη των Σερρών και σε άρθρο του, που δημοσιεύθηκε στο «Ημερολόγιο της Ανατολής», σώζει την πληροφορία πως η Εβραϊκή Κοινότητα έχει δύο Συναγωγές, «μία εν εκατέρα των συνοικιών». Η κάθε συνοικία έχει και το δικό της σχολείο. Η Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών φρόντιζε να διδαχθεί η πατρώα γλώσσα. Αξιοποιώντας σοφούς δασκάλους οργάνωσε τη διδασκαλία της εβραϊκής γλώσσας στους νέους γόνους. Η μαθητεία των νέων παιδιών στην πατρώα γραμματεία, αλλά και στη θύραθεν παιδεία εκείνα τα χρόνια γινόταν στις μεν εύπορες οικογένειες με την πρόσληψη ιδιωτικού δασκάλου, στις δε οικονομικά ασθενέστερες με τη φροντίδα της Εβραϊκής Κοινότητας. Από πολύ παλαιά υπήρχε στην κοινότητα των Σερρών ένα σχολείο (Hadarim) που αρέσκονταν οι Εβραίοι να το ονομάζουν με το αρχαίο όνομα «Melbar». Στο σχολείο αυτό γινόταν η διδασκαλία της Βίβλου, του Ισπανικού Judeo (σεφαραδίτικη γλώσσα ή αλλιώς Judeo-Espaniol), της αριθμητικής και βέβαια της ελληνικής γλώσσας, που ήταν απαραίτητη για τη συμβίωση των Εβραίων με τον ελληνικό πληθυσμό που περιέβαλλε την Κοινότητά τους. Σπουδαίοι δάσκαλοι της εβραϊκής γραμματείας ήσαν ο Rabbi Jacob Passy, που δίδαξε τον 16ο αιώνα, ο Rabbi Nathan, o Rabbi Abraham Matalon, o Rabbi Meir Tchemino, o Rabbi Joseph Perahia, o Rabbi Jacob Passy, απόγονος του ομωνύμου σοφού ραββίνου του 16ου αιώνα, ο Rabbi Moche Amariglio, o Rabbi Haim Behar Abraham, o Rabbi Saltiel Aschkenazi και ο Hain Kabili.
Περί τα μέσα του 19ου αιώνα ιδρύθηκε στην εβραϊκή μητροπολιτική κοινότητα των Σερρών ένα σχολείο μεγάλων διαστάσεων, που περιβαλλόταν από κήπο, το Talmud Tora. Το σχολείο αυτό αντικατέστησε τη μέχρι τότε διαδεδομένη συνήθεια των πλουσίων Εβραίων να μαθαίνουν στα παιδιά τους τη θύραθεν παιδεία με την πρόσληψη ιδιωτικού παιδαγωγού. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα στο Talmud Tora περιλάμβανε την εκμάθηση της εβραϊκής γλώσσας, τη σπουδή στη Βίβλο, την εκμάθηση του τυπικού των ιεροτελεστιών, τη μελέτη της εβραϊκής γραμματικής, τη γνώση της εβραϊκής ιστορίας, την εκμάθηση της τουρκικής, γαλλικής και ελληνικής γλώσσας.
Στο Talmud Tora δίδαξαν οι καθηγητές: M. Guardjella, Jacob Azaria, Jacob Ovadia, Mercado Banrudi, Salomon Counio, M.Dollmcin, Benjamin Hakim Mitrani, Jacgues Ashkenazzi και ο Ααρών Μπαρούχ στο σχολείο της νέας Κοινότητας την περίοδο του μεσοπολέμου. Τα δύο σχολεία της εβραϊκής κοινότητας, ένα σε κάθε συνοικία, στις αρχές του 20ου αιώνα λειτουργούσαν με την οικονομική υποστήριξη της βαρόνης Edde Rothschild. Το 1906-7 και οι δύο Εβραϊκές Κοινότητες αριθμούν 1.420 άτομα με δυο συναγωγές και δυο σχολεία, ένα σε κάθε κοινότητα.
Το 1901, στο σχολείο της Εβραϊκής συνοικίας Σαράντα Οντάδες λειτούργησε η Σχολή Αλλιάνς (Alliance Israelite Universelle) με 145 μαθητές, η οποία διέκοψε τη λειτουργία της με επέμβαση των Βουλγάρων το 1912.
Οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων, της χριστιανικής και της εβραϊκής, ήσαν άριστες πριν και μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Σύμφωνα με μαρτυρία της Άννας Τριανταφυλλίδου, την πρώτη ημέρα της γιορτής της Σκηνοπηγίας, οι Χριστιανοί επισκέπτονταν τους φίλους τους στις Εβραϊκές συνοικίες με δώρα. Στις αυλές των Εβραϊκών σπιτιών στήνονταν κιόσκια (καμίσια), κατασκευασμένα με χλωρά καλάμια, στα οποία έμεναν οικογενειακώς οι Εβραίοι σε όλη τη διάρκεια της γιορτής της Σκηνοπηγίας, και σε αυτούς τους χώρους γινόταν η υποδοχή και το κέρασμα των καλεσμένων.
Ελάχιστα, είναι τα στοιχεία που ξέρουμε για τη διαρρύθμιση ενός εβραϊκού σπιτιού, που βρισκόταν στη συνοικία Σαράντα Οντάδες (Γιαχουτιλέρ Χαβλισή). Γνωρίζουμε πως οι Εβραίοι που ζούσαν στη συνοικία αυτή, παρείχαν αβρααμιαία φιλοξενία στους επισκέπτες τους, είχαν ιπποτικά ήθη, περήφανο βάδισμα και ήσαν εξόχως σχολαστικοί με την καθαριότητα. Στα σπίτια τους, πάνω και δεξιά της κεντρικής εισόδου, υπήρχε ημεζουμά, ένα φυλακτό. Ήταν κατασκευασμένο από ένα μικρό κύλινδρο, περγαμινό, που πάνω του ήταν καλλιγραφικά γραμμένος ο στοίχος: «Ισραήλ άκουσε. Ένας είναι ο Κύριος και ο Θεός μας» (Δευτερονόμιο 6:6)
Όταν έσμιγαν για παιχνίδι Χριστιανόπουλα με Εβραιόπουλα, ένα από τα αγαπημένα τους παιχνίδια ήταν να αναπαραστήσουν, υποδυόμενα ρόλους σπουδαίων προσώπων, τη Μεγάλη Έξοδο των Εβραίων. Έτσι, πρόσωπα πολύ γνωστά για τα παιδιά, όπως ο Ιησούς του Ναυή, ο Μωυσής, ο Ααρών, η προφήτισσα Μαρία, έπαιρναν σάρκα και οστά, καθώς τα υποδύονταν τα μικρά Χριστιανόπουλα και Εβραιόπουλα στα παιχνίδια τους.

Εμπορική δραστηριότητα
Το εμπόριο του βάμβακος, που γνώρισε μεγάλη άνθηση κατά τη διάρκεια του αμερικανικού εμφυλίου πολέμου (1860-1865), το εμπόριο του γλυκάνισου, του όπιου, των δημητριακών, καθώς και άλλων αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων, ήσαν το αντικείμενο της εμπορικής δραστηριότητας των Εβραίων από τις Σέρρες. Μερικά μέλη της Κοινότητας διακρίθηκαν και ως γιατροί, φαρμακοποιοί και δικηγόροι. Οι αρχηγοί των μεγαλοαστικών οικογενειών της Εβραϊκής Κοινότητας ήσαν διαχειριστές της περιουσίας των Τούρκων Πασάδων που έζησαν στην πόλη των Σερρών. Έτσι, υπηρέτησαν ως διαχειριστές της περιουσίας των: Evrenos Μπέη, Yossout Pasha, Ismael Μπέη, Youssouf Μπέη, Alli Pacha Μπέη, Houloussi Μπέη, Akiel Μπέη, Chatik Μπέη, Hadji Μπέη, Zahir Μπέη, Chatir Μπέη, Oglose Μπέη, Ismail Μπέη και Hadji Μπέη, οι οικογένειες των Εβραίων: Aron Ascaloni, Mercado Ascaloni, Avon Ovadia, Kara Yacco Ovadia, ενώ οι οικογένειες των: Yossephatchi Faraggi, Mouchonatchi Faraggi, Davitchon, Avramatchi Faraggi, Abraham Benruby, Josue Abravanel, Abraham Simantob και Lazare Aschkenazi έλεγχαν το εμπόριο, τη διακίνηση του χρήματος μέσω πιστωτικών γραφείων.
Τα μέλη αυτών των οικογενειών κατείχαν αξιοζήλευτες θέσεις στη κοινωνία των Σερρών, όπως ο Menahem Simantob, που ήταν πρόξενος του Ιταλικού Βασιλείου, ο Vital Moise Faraggi, που ήταν δικηγόρος και νομικός σύμβουλος της Γενικής Διεύθυνσης Καπνών της Οθωμανικής διοίκησης, ο Μouchonachi Faraggi, που ήταν πρόξενος της Αυστροουγγαρίας, ο Behor Aschkenazi, που ήταν αυτοκρατορικός θησαυροφύλακας στη Νομαρχία Δράμας. Οι πρόγονοι αυτών των οικογενειών ήσαν γραμμένοι στα βιβλία ευγενικής καταγωγής των πόλεων της Καστίλης, του Αραγκόν και της Καταλονίας, της Ναβάρα και της Ανδαλουσίας. Οι απόγονοι αυτών των οικογενειών διατηρούσαν, παρά την παρακμή που ο χρόνος και τα ιστορικά γεγονότα μοιραία επιφέρουν, την παλιά τους αρχοντιά.
Πηγή πλούτου και αιτία ευημερίας για την Εβραϊκή Κοινότητα ήταν η ετήσια εμποροπανήγυρη των Σερρών. Περί τα τέλη Μαρτίου και τις αρχές του Απριλίου στην πόλη των Σερρών, όπως μαρτυρεί ο Μ. Κόβο, έρχονταν πραματευτές και εμπορικές κομπανίες από τη Βουλγαρία, τη Σερβία, την Αλβανία, τη Βλαχία, τη Μολδαβία, τη Θεσσαλία, την Αυστροουγγαρία και αρκετές φορές και από τη Ρωσία, για να πουλήσουν τα προϊόντα τους. Η μεταπώληση και αγορά αγροτικών προϊόντων, αλόγων, δερμάτων, μπαχαρικών, χρωματικών ουσιών, μεταξωτών, βαμβακερών, μάλλινων υφασμάτων, όπλων, καθώς και κρασιού και ρωσικού χαβιαριού ήσαν μερικά από τα προϊόντα που διακινούνταν στο παζάρι των Σερρών, που γνώρισε ημέρες δόξας ανάμεσα στα έτη 1860 και 1870. Στην ετήσια αυτή εμποροπανήγυρη οι Εβραίοι έμποροι είχαν δύο θέσεις για τη διακίνηση τον προϊόντων τους, που ονόμαζαν Kerevan hani viejo (παλιά αγορά) και Kerevan hani nuevo (νέα αγορά).
Αυτή την εποχή στην πόλη των Σερρών η Εβραϊκή Κοινότητα έχει περί τα 1.000 μέλη. Η εμπορική ακμή των Σερρών προσελκύει τους μεγαλοαστούς της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης, που μεταφέρουν στην πόλη μέρος από τις εμπορικές τους δραστηριότητες. Ο εμπορικός οίκος της οικογένειας Ghedalia Errera φτιάχνει καταστήματα πώλησης ψιλικών, οι φίρμες Franes και Scialom διαθέτουν φαρμακευτικά προϊόντα, οι Bensussan και Simha ιδρύουν εργοστάσια και ο οίκος Florentin ιδρύει πιστωτικό κατάστημα. Η είσοδος των Θεσσαλονικέων εμπόρων προκαλεί μια ανάλογη έξοδο από την πόλη των Σερρών προς την περιφέρεια για εμπορικές δραστηριότητες μεγάλων οικογενειών. Περί το 1870 μετακινούνται προς το Νευροκόπι, την Ξάνθη, τη Θεσσαλονίκη, τη Δράμα και αλλά αστικά κέντρα, οι οικογένειες των Benveniste, Michael, Ovadia, Daniel, Simantob κτλ. Στο τέλος του 19ου αιώνα, οι οικογένειες των Elie Cougno, Abraham Cougno και Chedalia Cougho κυριαρχούσαν στο εμπόριο υφασμάτων. Οι οικογένειες Behoratchis Benveniste, Mosche Bourla, Lazare Aschenazzi και Jacob Ovadia διακρίθηκαν ως δικηγόροι.
Το ιατρικό επάγγελμα άσκησαν με μεγάλη ευσυνειδησία και φιλάνθρωπα αισθήματα οι οικογένειες των Abraham Benruby, Moise Benruby, Vital Benruby και Amon de Medonsa, που ήσαν Αμερικανοί πολίτες. Ο Amon de Medonsa ήταν πρόξενος της Βουλγαρίας. Φαρμακοποιοί μεγάλης φήμης ήσαν τα μέλη των οικογενειών Juda Cohen, Josue Yeschoua, ενώ οι οικογένειες των Aboulafia, Samuel Ascaloni και Haim Florentin ήσαν ταμίες του Οθωμανικού κράτους. Ο εβραϊκής καταγωγής Σερραίος Vital Haim Faraggi ήταν δικηγόρος και γερουσιαστής. Η Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα κερδίζει σε αίγλη, καθώς μέλη της γίνονται ο Moise Effenti Albala, δικαστής, πρόεδρος πρωτοδικείου, οι στρατιωτικοί γιατροί Haim και Bahar Souroujon, καθώς και ο κτηνίατρος Jacob Effendi Behar.
Παρά το γεγονός της ύπαρξης αυτών των σπουδαίων οικογενειών, ο περισσότερος πληθυσμός της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών αντιμετώπιζε σοβαρά προβλήματα επιβίωσης, τα οποία η Εβραϊκή Κοινότητα προσπαθούσε να θεραπεύσει, όταν οξύνονταν, με τη φιλανθρωπία. Τα επαγγέλματα που ασκούσαν οι μικρής οικονομικής επιφάνειας Εβραίοι ήσαν το επάγγελμα του παλαιοπώλη, της πλύστρας, του χαμάλη, του υπηρέτη, της παραμάνας Οι φτωχοί Εβραίοι των Σερρών απέφευγαν, όσο τους ήταν δυνατό, την Κοινοτική βοήθεια, την οποία θεωρούσαν ταπεινωτική. Η βοήθεια που δέχονταν οι φτωχοί Εβραίοι των Σερρών, χωρίς να αισθάνονται ταπεινωμένοι, ήταν η βοήθεια από τους μαικήνες και φιλάνθρωπους, ο σπουδαιότερος των οποίων ήταν ο Josephatchi faraggi, παππούς του γερουσιαστή Vital Faraggi. O J. Faraggi ήταν ένας εξόχως διακριτικός άνθρωπος. Το φιλανθρωπικό του έργο απάλυνε τη δυστυχία των ομοθρήσκων του, χωρίς να τους προκαλεί αισθήματα ταπεινώσεως.
Ο εβραϊκής καταγωγής Σερραίος περιγράφεται από τον Μ. Κόβο ως καλός σύζυγος, στοργικός πατέρας, γενναιόδωρος, ευγενικός, προνοητικός, νηφάλιος, εξυπηρετικός και κυρίως φιλόξενος. Είναι ευλαβής, χωρίς θρησκευτικούς φανατισμούς, αυστηρός και συντηρητικός όπου πρέπει, ανεκτικός προς τους συνάνθρωπους του, αγαπάει τον τόπο του και είναι πιστός στις φιλίες του.

Πολιτιστική δραστηριότητα
Το θέατρο και ο κινηματογράφος ήσαν χώροι όπου τα μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας έδειξαν μια δυναμική πρωτοπορία. Ο Μεναχέμ Σιμαντώβ, στο σπίτι του οποίου στεγάστηκε το Ιταλικό Προξενείο, οι Αζαρία Οβαδία και Σαμουέλ Καμπυλή ήσαν αυτοί που διέπρεψαν εισάγοντας στη ζωή των Σερραίων τον κινηματογράφο.
Η αρχαία Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών, πριν το 1913, είχε έναν ευκτήριο οίκο, που λειτουργούσε σαν Νοσοκομείο, το Bikour Holim. Το Ίδρυμα αυτό είχε τους γιατρούς του, τον φαρμακοποιό του και εξασφάλιζε στους φτωχούς τη στοιχειώδη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, καθώς και το καθημερινό τους συσσίτιο. Η Εβραϊκή Κοινότητα είχε τρεις θρησκευτικές αδελφότητες τη Λεβαγιά, Ροχτσά και Κβαρίμ, που φρόντιζαν για την τάξη και την εφαρμογή του τυπικού κατά την εξόδιο τελετή. Τα μέλη αυτών των αδελφοτήτων υπαγόταν σε μια ευρύτερη επιτροπή την Ιερή Επιτροπή (Χεβρά Καντισά). Ειδοποιημένες οι αδελφότητες από τους οικείους μετά την εκπνοή του ανθρώπου, έλουζαν το νεκρό και τύλιγαν τα σώμα του σε αρωματικά σεντόνια. Μέλη αυτών των αδελφοτήτων ήσαν οι μοιρολογητές, οι νεκροφόροι, καθώς και αυτοί που φρόντιζαν για την ταφή. Τα μέλη αυτών των αδελφοτήτων παρακολουθούσαν ανελλιπώς και με κατάνυξη όλες της θρησκευτικές γιορτές, μάθαιναν τους ψαλμούς και βοηθούσαν το Σοχέτ, που ήταν ο υπεύθυνος ελεγκτής των σφαγείων της κοινότητας. Ο Σοχέτ ήταν παρών κατά τη σφαγή των ζώων στο εβραϊκό σφαγείο. Έκρινε και τελικά ενέκρινε την καταλληλότητα του κρέατος, αφού η κοινότητα, είχε τα επιτρεπόμενα φαγητά Κοσέρ (κρέατα από δίχηλο ζώο) και τα απαγορευμένα φαγητά Ταρέφ (χοιρινό κρέας, ορισμένα θηράματα). Τα μέλη των θρησκευτικών αδελφοτήτων παρακολουθούσαν με επιμέλεια όλες της θρησκευτικές συνάξεις και δεν ασχολούνταν με τα εγκόσμια. Στην Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών, περί τα μέσα του 18ου αιώνα, αναπτύχθηκε ένα πολιτιστικό κίνημα με το όνομα Los Vente y dos. Μέλη, αυτού του πολιτιστικού κινήματος, ήταν νέοι των μεγαλοαστικών εβραϊκών οικογενειών, που πρωτοστάτησαν στη δημιουργία πολιτιστικών συλλόγων. Οι σύλλογοι: Φίλοι της παιδείας, Φίλοι της Βιβλιοθήκης, Σύλλογος Κορασίδων, Εταιρεία Αγαθοεργιών, είχαν μέλη κι από τις δυο Εβραϊκές Κοινότητες, λειτουργώντας έτσι και ως συνδετικός κρίκος για όλη την Εβραϊκή οικογένεια. Οι νεαροί αστοί είχαν δημιουργήσει και ένα καφενείο, που ήταν μόνο για την ελίτ της Εβραϊκής Κοινότητας. Η Εβραϊκή ένωση «Φίλοι της Προόδου», που την αποτελούσαν φιλοπρόοδα μέλη και των δύο Εβραϊκών συνοικιών, οργάνωνε γιορτές στην πόλη των Σερρών με φιλανθρωπικούς στόχους, σε ισπανοεβραϊκή διάλεκτο, αρκετά πριν την καταστροφή του 1913, συγκεκριμένα το 1906.

Νεότερα χρόνια
Η ζωή των μελών της Εβραϊκής Κοινότητας μπήκε σε δοκιμασία με την εμφάνιση του Βουλγαρικού στρατού στην πόλη των Σερρών. Διώξεις και δημεύσεις των περιουσιών τους ανάγκασαν τους πιο εύπορους να εγκαταλείψουν την πόλη και να ζητήσουν καταφύγιο στη Θεσσαλονίκη, μετά τη λεηλασία του αρχοντικού του M. Haim Florentin που υπήρξε και θησαυροφύλακας του Οθωμανικού κράτους. Στις 28 Ιουνίου 1913, οι Βούλγαροι πυρπολούν την πόλη των Σερρών. Το απόγευμα της ίδιας ημέρας, οι εμπροσθοφυλακή του Ελληνικού Στρατού αντικρίζει τα ερείπια τής κάποτε οικονομικά ακμαίας και πολυάνθρωπης πόλεως. Η αρχαία συνοικία των Εβραίων έχει καεί. Η Συναγωγή, η πλούσια βιβλιοθήκη, το σχολείο, το Νοσοκομείο, οι ευκτήριοι οίκοι, καθώς και τα αρχοντικά των Εβραίων έχουν γίνει παρανάλωμα της φωτιάς. Μετά την πυρπόληση της πόλης, οι Εβραίοι των Σερρών βρήκαν καταφύγιο στις Εβραϊκές Κοινότητες της ευρύτερης περιοχής. Οι Κοινότητες της Σιλίστριας, της Σόφιας, του Νευροκόπιου, της Γιάμπολη, της Δράμας, της Καβάλας και της Θεσσαλονίκης πρόσφεραν στέγη και παρηγοριά στους κατεστραμμένους οικονομικά Εβραίους των Σερρών. Μετά την καταστροφή της πόλης το 1913, το κέντρο βάρους της εβραϊκής δραστηριότητας μεταφέρθηκε στην εκτός των τειχών συνοικία, τα γνωστά ως Εβραίικα, όπου σώζεται και το κάποτε ακμαίο δημοτικό τους σχολείο, στο οποίο σήμερα στεγάζονται το 6ο και 16ο Δημοτικά Σχολεία των Σερρών. Εδώ μετέφερε την έδρα της και η σχολή Alliance Israelite Universelle, που λειτούργησε έως και τα μέσα της δεκαετίας του 1930. Η ζωή στην πόλη των Σερρών μετά την καταστροφή του 1913, αργά, αλλά σταθερά βρίσκει το ρυθμό της. Το 1915, 1916 και 1917 οργανώνονται γιορτές στο σχολείο της Κοινότητας με στόχο τα έσοδα από την ψυχαγωγία των μελών της Κοινότητας να διατεθούν για την ενίσχυση των απόρων μαθητών.
Η αγριότητα της δεύτερης βουλγαρικής κατοχής το 1917, ανάγκασε αρκετούς Εβραίους να εγκαταλείψουν τη γενέθλια πόλη και να καταφύγουν στη Θεσσαλονίκη. Οι εναπομείναντες εξακολουθούν να ελπίζουν σε καλύτερες μέρες και οργανώνουν τη ζωή τους προσθέτοντας στη σκληρότητα της καθημερινότητας το ευχάριστο προϊόν καλλιτεχνικών εκδηλώσεων. Οργανώνονται σχολικές γιορτές, σε ισπανοεβραϊκή γλώσσα, με στόχο τα έσοδα να διατεθούν για ενίσχυση των άπορων μελών της Εβραϊκής Κοινότητας των Σερρών. Στο διάστημα του μεσοπολέμου στην πόλη δραστηριοποιούνται πολιτιστικά δυο Εβραϊκές αδελφότητες, η Μπικούμ Χουλίμ και η Φρατιρνίτε.

Δοκιμασία και ολοκαύτωμα 
Την άνοιξη του 1941 οι Βούλγαροι μπαίνουν στην πόλη των Σερρών. Η Εβραϊκή Κοινότητα καλείται από τους κατακτητές να αλλάξει εθνικότητα. «Στην Ελλάδα γεννηθήκαμε. Η Ελλάδα είναι η γη των πατέρων μας. Είμαστε Έλληνες! Δεν αλλάζουμε την Εθνικότητά μας για κανένα λόγο, με καμιά αμοιβή» ήταν η απάντηση, κατά μαρτυρία Σερραίων που είχαν σχέσεις με το Εβραϊκό Συμβούλιο. Μετά την περήφανη αυτή άρνηση, οι Εβραίοι των Σερρών, υποχρεώνονται σε γενική πληθυσμιακή απογραφή, προσκομίζοντας στις βουλγαρικές αρχές, την ταυτότητά τους και φωτογραφία.
Οι Εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, υποχρεώνονται να φοράνε την πεντάλφα και να φέρουν, πάντα μαζί τους, τη νέα τους ταυτότητά, που είχε χρώμα κίτρινο και έγραφε με ελληνικά και βουλγαρικά γράμματα, ότι ήταν Εβραίοι. Στην εξώθυρα των σπιτιών τους είχε αναρτηθεί ειδική ένδειξη με τη φράση «Εβραϊκό σπίτι». Η παρακολούθηση της ζωής τους κράτησε έως και τη φοβερή νύχτα της 3ης προς την 4η Μαρτίου του 1943.
Αυτή τη νύχτα και σε εφαρμογή της συμφωνίας της 22ας Φεβρουαρίου του 1943 που υπέγραψαν Γερμανοί και Βούλγαροι «…για εκτοπισμό των πρώτων 20.000 Εβραίων από τις νεοαποκτηθείσες χώρες της Θράκης και της Μακεδονίας», δόθηκε η διαταγή της σύλληψης των Ελληνοεβραίων, που ζούσαν στις Σέρρες, τη Δράμα, την Καβάλα, την Ξάνθη, την Κομοτηνή και την Αλεξανδρούπολη. Από το απόγευμα της 3ης Μαρτίου, στην Εβραϊκή συνοικία, στάθηκε μπροστά σε κάθε πόρτα, με την ένδειξη «Εβραϊκό σπίτι», ένας Βούλγαρος στρατιώτης. Οι δρόμοι της πόλης είχαν φωταγωγηθεί, για να μη μπορεί κανείς να δραπετεύσει προφυλαγμένος από το σκοτάδι, ενώ πολυβόλα είχαν στηθεί στις πλατείες της συνοικίας. Η νύχτα σκέπασε την πόλη, ο φόβος τη συνοικία των Εβραίων. Τα μεσάνυχτα, άγριες φωνές ξύπνησαν τους Εβραίους, που κοιμόνταν τον ύπνο του δικαίου, και τους διέταξαν να ετοιμασθούν. Ο χρόνος που τους δινόταν για την ετοιμασία τους ήταν 15 λεπτά: «πετνάσι μινούτ», ήταν η κραυγή που τρυπούσε τα αυτιά τους.
Κάτω από το κράτος του τρόμου, της σύγχυσης και της απελπισίας 476 δημότες της πόλης των Σερρών, εβραϊκής καταγωγής, συγκεντρώθηκαν με τη γνωστή στους Σερραίους βουλγαρική βία, στους δρόμους και στη μεγάλη πλατεία της συνοικίας. Παιδιά, γυναίκες, γέροι και άνδρες, ντυμένοι με ό,τι πρόχειρο μπόρεσαν να βρουν εκείνη τη φοβερή ώρα, που η προσβολή της ανθρώπινης ύπαρξης ήταν απόλυτη, έσυραν τα βήματα τους προς το άγνωστο. Το χάραμα τούς βρήκε στοιβαγμένους και απελπισμένους στις αίθουσες του καπνομάγαζου, που είναι πίσω από το σπίτι του Μαρούλη και απέναντι από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του Κρυονερίτη. Το πρωί, οι Σερραίοι έμαθαν τι είχε γίνει τη φοβερή νύχτα που πέρασε. Προσπάθησαν να πλησιάσουν το χώρο, όπου ήσαν φυλακισμένοι οι συμπολίτες τους. Οι διαταγές ήσαν αυστηρές. Δεν πλησιάζει κανείς. Οι Βούλγαροι, με μυστικότητα, μετά από κράτηση μιας εβδομάδας μέσα στο καπνομάγαζο, μεταφέρουν τους νηστικούς και διψασμένους Σερραίους, εβραϊκής καταγωγής, στο σιδηροδρομικό σταθμό των Σερρών.
Η είδηση, πως οι Βούλγαροι πηγαίνουν τους Εβραίους στο σταθμό των τρένων μέσα από τους κήπους, που κάποτε περιέβαλλαν την πόλη των Σερρών, διαδόθηκε με ταχύτητα αστραπής. Οι Σερραίοι, διωγμένοι από τις λόγχες των στρατιωτών, ακολουθούσαν από μακριά τη φάλαγγα, που τη συγκροτούσαν άνθρωποι απελπισμένοι, άνθρωποι, που λίγες ώρες πριν ήσαν γελαστοί και αισιόδοξοι για το αύριο, αγαπημένοι τους φίλοι και γείτονες. Πετούσαν από μακριά, αφού δεν είχαν άλλη δυνατότητα, ψωμί και ρούχα προς τους φίλους τους. Στο σταθμό, οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, φορτώθηκαν σε βαγόνια μαζί με 19 ομόθρησκούς τους από τη Ζίχνη και ξεκίνησαν 495 ψυχές, που ανήκαν σε 116 οικογένειες, για το μεγάλο και χωρίς επιστροφή ταξίδι τους προς τα γερμανικά στρατόπεδα του θανάτου. Φορτωμένοι σαν κτήνη σε τρένα έφτασαν, μαζί με όλους τους Ελληνοεβραίους της Θράκης και της Μακεδονίας, στα στρατόπεδα Γκόρνα Τζουμαγιά και Ντούμπιτσα και στις 18-19 Μαρτίου κατέληξαν στη Σόφια για την τελευταία καταμέτρηση. Από τη Σόφια ταξίδεψαν προς το παραδουνάβιο βουλγαρικό λιμάνι της πόλης Λομ. Μετά από παραμονή 24 ωρών σε πρόχειρους καταυλισμούς στο λιμάνι Λομ, φορτώθηκαν σε 4 πλοία και αναχώρησαν, σε διαφορετικές ημερομηνίες, για τη Βιέννη. Η μεταφορά τους στη Βιέννη με ποταμόπλοια, είχε προαποφασισθεί στη σύσκεψη Βουλγάρων και Γερμανών στις 22 Φεβρουαρίου του 1943. Στις 20 Μαρτίου αναχώρησαν τα πλοία Kara G’orgi και Voivoda Mishich, ενώ την επόμενη ημέρα απέπλευσαν τα πλοία Saturnus και Tsar Dushan.
Τι τελικά απέγιναν, οι εβραϊκής καταγωγής, Σερραίοι δημότες; Επιβιβάσθηκαν, κατά τραγική ειρωνεία στο πλοίο Tsar Dushan; Έφτασαν στο τέλος του ταξιδιού που τους προόρισαν οι Γερμανοί, ή ποντίσθηκαν στα παγωμένα νερά του Δούναβη, όπως θέλει η ισχυρή γενική πεποίθηση, που επικρατεί στα Σέρρας; Η ιστορικός Vicky Tamir δέχεται τον πνιγμό, ως την αιτία που κανείς Εβραίος από τη Μακεδονία και τη Θράκη, δε σώθηκε από τη φοβερή αυτή δοκιμασία. Την άποψη αυτή στηρίζουν και οι ιστορικοί Hagen Fleischer και ο Martin Cilbert στα βιβλία τους «Στέμμα και Σβάστικα. Η Ελλάδα της κατοχής και της αντίστασης» και «Atlas of the Holocaust» αντίστοιχα.
Όμως, η εκδοχή πως οι Σερραίοι εβραϊκής καταγωγής πνίγηκαν στα παγωμένα νερά του Δούναβη, διασκεδάζεται από τον Β. Ριτζαλέο, που υποστηρίζει τεκμηριωμένα, πως η φήμη αυτή δεν έχει αξιόπιστες βάσεις. Ενδεχομένως, η βύθιση ενός πλοίου, ασφαλώς μικρότερου απ’ αυτά που μετέφεραν τον κύριο όγκο των Εβραίων στη Βιέννη, να ευθύνεται, κατά τον ιστορικό Gilbert, για την εδραίωση της φήμης, πως όλοι οι Ελληνοεβραίοι της Μακεδονίας και της Θράκης, πνίγηκαν στο Δούναβη. Όμως, η αλήθεια είναι, πως οι εβραϊκής καταγωγής Σερραίοι, μαζί με όλους τους Ελληνοεβραίους της Α. Μακεδονίας, έφτασαν στις 31 Μαρτίου του 1943 στη Βιέννη, πιθανότατα με το πλοίο Tsar Dushan. Από τη Βιέννη, με τρένα, μεταφέρθηκαν στο Κάτοβιτς της Πολωνίας και εκεί 1.096 οικογένειες, στο πλαίσιο εφαρμογής του προγράμματος των Ναζί για την «Τελική λύση του εβραϊκού ζητήματος στην Ευρώπη», που αποφασίσθηκε τον Ιανουάριο του 1942 στη διάσκεψη της Wannsee, εξοντώθηκαν. Από το σύνολο, της κάποτε ακμαίας εβραϊκής κοινότητας των Σερρών, δε γλίτωσαν παρά 3 μόνον άνθρωποι, που για διαφόρους λόγους απουσίαζαν από την πόλη, εκείνη τη φοβερή νύχτα του Μάρτη του 1943. Με ιστορική παρουσία 700 χρόνων, μια οικονομικά ακμαία, δημιουργικά πολιτιστική και πολυάνθρωποι κοινότητα, η Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών, έπαψε να υπάρχει από τη νύχτα της 3ης-4ης Μαρτίου του 1943.

Βιβλιογραφία:
Βακαλόπουλου Κωνσταντίνου, «Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης, 1796-1840», Μακεδονικά, τομ. 16, 1976.
Βουζούκα Νίκου, «Η γενοκτονία των Εβραίων στα στρατόπεδα Θανάτου Άουσβιτς Νταχάου», Σέρρες, 1966.
Καραναστάση Τάσου, «Ένας Νεομάρτυρας στις Σέρρες του Β' μισού του 15ου αιώνος, ο Άγιος Ιωάννης ο Σερραίος και η ακολουθία του», ποίημα του Μεγάλου Ρήτορος Μανουήλ Κορινθίου, Βυζαντινά,τομ.16,1991,σημ,71.
Καραναστάση Τάσου, «Σχόλια στη χρονογραφία του Παπασυναδίνου». Αυτόνομη εργασία που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του P.Odorico Αναμνήσεις και Συμβουλές του Συναδινού ιερέα Σερρών, Association Pierre Belon.
Κόντογλου Κωνσταντίνου, «Εγχειρίδιον Εβραϊκής Αρχαιολογίας», Αθήνα, 1844.
Μοσχόπουλου Νικηφόρου, «Η Ελλάς κατά τον Εβλιά Τσελεμπή», Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών, τομ. 15, 1939.
Νίκου Νικολάου, «Η Εβραϊκή Παρουσία στας Σέρρας», περιοδικό, Χρονικά, Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο, Δεκέμβριος 1985.
Νίκου Νικολάου, «Σκαπανείς της Ιστοριογραφίας και προβλήματα της ιστορίας των Σερρών», Θεσσαλονίκη, 1964.
Παπαστρατή Θρασύβουλου, «Οι Εβραίοι της Κωνσταντινουπόλεως», Χρονικά, περιοδική έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος, 1999.
Παπαστρατή Θρασύβουλου, «Οι Εβραίοι των Σερρών», περιοδικό Συλλογές, τευχ.182,1999.
Πέννα Πέτρου, «Η χρονογραφία του Παπασυναδινού», Σερραϊκά Χρονικά, τευχ. Α, Αθήνα, 1938.
Πέννα Πέτρου, «Ιστορία των Σερρών», Αθήνα, 1966.
Πετμεζά Σωκράτη, «Οι Σέρρες και η περιοχή τους υπό τους Οθωμανούς». Αυτόνομη εργασία που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του P.Odorico «Αναμνήσεις και Συμβουλές του Συναδινού ιερέα Σερρών», Association Pierre Belon.
Πετμεζά Σωκράτη, «Έρευνες σχετικά με το δημογραφικό και το οικιστικό πλέγμα της περιοχής των Σερρών κατά το 15ο και 16ο αιώνα», Δήμος Σερρών, Πρακτικά Συνεδρίου «Οι Σέρρες και η περιοχή τους από την αρχαία στη Μεταβυζαντινή κοινωνία», τομ. Α, 1993.
Ριτζαλέου Βασίλη, «Το τέλος των εβραϊκών κοινοτήτων στη Βουλγαρική ζώνη Κατοχής», Χρονικά, περιοδική έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, Ιούλιος-Αύγουστος, 1999.
Τριανταφυλλίδου Άννα, «Άλλοι Καιροί», Μακεδονικά Χρονογραφήματα, Αθήνα, 1958.
Τζανακάρη Βασίλη, «Στοιχεία για τους Εβραίους των Σερρών» στο Περιοδικό «Γιατί» στα τεύχη 95, 122, 124, 152 και στο τεύχος Νοεμβρίου–Δεκεμβρίου 1997.
Τζανακάρη Βασίλη, «Τας Σέρρας του πολέμου της κατοχής και της αντίστασης», Έκδοση περιοδικού, «Γιατί», 1998.
Χρονικά, περιοδική έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος, «Αφιέρωμα στον Ελληνικό Εβραϊσμό», Νοέμβριος 1983.
ALLIANCE ISRAELITE UNIVERSELLE, Έκδοση Ισραηλιτικής Κοινότητας Βόλου.
Mercato Covo Apercu Historiquesur la communaute israelite de serresCENTRE DE RECHERCHES SUR LE JUDAISME DE SALONIQUE Tel-Aviv, 5722 - 1962.

Ευχαριστώ το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος, που έθεσε υπόψη μου τη σπουδαία αυτή πηγή πληροφοριών για την Εβραϊκή Κοινότητα των Σερρών.
Ευχαριστώ την κ. Ζανέτ Μπαττίνου, επιμελήτρια του Εβραϊκού Μουσείου, για τις πολύτιμες διευκρινήσεις της και την κ. Παπαφράγκου Χριστίνα που μετέφρασε το κείμενο του Μ. Κόβο.

Χαράλαμπος Βουρουτζίδης

Σέρρες 2004

Η Εβραϊκή Κοινότητα της Χαλκίδας

Ιστορική αναδρομή

Η Χαλκίδα, είναι η πρωτεύουσα της Εύβοιας, μιας από «τας νήσους τας μακράν» (Εύβοια, Κύπρος, Κρήτη), σύμφωνα με τον Προφήτη Ησαΐα και τις «δοκιμώτατες», σύμφωνα με τον Φίλωνα τον Αλεξανδρινό. Η Ρωμανιώτικη Εβραϊκή Κοινότητα της Χαλκίδας ίσως να μην είναι η αρχαιότερη της Ελλάδας, είναι όμως η μοναδική στην Ευρώπη που βιώνει στην ίδια πόλη, αδιάκοπα, επί 2.500 χρόνια. Συμμετέχει στη ζωή της Χαλκίδας και φυσικό είναι να έχει γράψει τη δική της ιστορία. Λέγεται ότι η ονομασία της πόλης προέρχεται από τη σημιτική ρίζα «χαλέκ» που σημαίνει τεμαχίζω, αλλά και χαλίκι ή κομμάτι γης, άποψη που υποστηρίζει και ο καθηγητής Ελευθεριάδης. Η Εβραϊκή παρουσία στην Εύβοια και κυρίως στη Χαλκίδα είναι τόσο παλαιά, ώστε πιστεύουμε ότι οι πρώτοι Εβραίοι ήρθαν μετά το 586 π.Χ. Πιθανόν να ήταν οι Περάτες που ακολούθησαν τους Φοίνικες, σαν έμποροι, όταν εκείνοι ήρθαν στην Ελλάδα και κατευθύνθηκαν προς τη Θήβα, περνώντας από την Εύβοια. Όσο για την περίοδο των Ελληνιστικών χρόνων, οι Εβραίοι είναι αναμφισβήτητα εγκατεστημένοι και οργανωμένοι σε παροικίες, κυρίως στη Χαλκίδα, όπως αναφέρουν οι συγγραφείς Γ. Φτέρης, Παπακυριακού, Φιλιππόπουλος και ο Μητροπολίτης Θέμελης.

Βυζαντινή περίοδος-Ενετοκρατία

Η εβραϊκή παρουσία πιστοποιείται ακόμη από μαρτυρίες περιηγητών, που βεβαιώνουν ότι υπήρχε Κοινότητα στη Χαλκίδα κατά τη Βυζαντινή περίοδο, επί Ενετών (1205-1470) και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1470-1833). Το 1159 επισκέπτεται την πόλη ο Ισπανός περιηγητής Ραβίνος Βενιαμίν μπεν Γιονά από την Τουδέλα και αναφέρει στο οδοιπορικό του ότι στη Χαλκίδα μένουν 200 Εβραίοι (κατ’ άλλους 200 οικογένειες). Διαπιστώνει ότι δεν υπάρχει αντισημιτισμός σε όλη την Ελλάδα, ότι πάντοτε οι Εβραίοι στη Χαλκίδα κατοικούσαν μέσα στο Κάστρο, μιλούσαν μόνο την ελληνική γλώσσα, και ήταν πολύ δύσκολο να τους ξεχωρίσεις από τους άλλους κατοίκους. Ακόμα, ότι είχαν συγκροτήσει δική τους συνοικία, στη μέση της οποίας ανέγειραν Συναγωγή. Συνάντησε δε τρεις ραβίνους, τον Ελιγιά Βαλτερί, τον Ρ. (ίσως Ραφαέλ) Εμμανουέλ και τον Ρ. Καλέβ, επικεφαλής της παροικίας. Την περίοδο που Ενετοί και Λομβαρδοί κατοικούσαν στη Χαλκίδα, που ονομαζόταν τότε Νεγροπόντε, η Εβραϊκή Κοινότητα ήκμαζε και τα μέλη της ασχολούνταν με το εμπόριο, την εξαγωγή κρασιού, τη βιοτεχνία και ήταν τεχνίτες, βαφείς και μεταξουργοί.

Τουρκοκρατία

Δυστυχώς όμως, προς το τέλος της Ενετοκρατίας οι πόλεμοι, οι λοιμοί και η βαριά φορολογία έχουν εξαθλιώσει την Κοινότητα. Οι Εβραίοι εξακολουθούσαν να ασχολούνται με το εμπόριο, αλλά δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα, δεν συμμετείχαν στη διοίκηση και είχαν την υποχρέωση να εκτελούν χρέη δημίου. Οι Τούρκοι ακολούθησαν την ίδια πολιτική για τους Εβραίους. Το 1470, το Κάστρο καταλαμβάνεται από το Μωάμεθ τον Πορθητή. Η σφαγή ήταν τρομερή. Οι Γενίτσαροι φυγάδευαν με αντάλλαγμα χρυσό και πολλοί Εβραίοι διέφυγαν στη Θήβα, όπου υπήρχε μεγάλη Εβραϊκή Κοινότητα. Από την περίοδο αυτή η Χαλκίδα και μαζί η Εβραϊκή Κοινότητα, εισέρχεται σε περίοδο παρακμής, σκληρής εκμετάλλευσης, βαρβαρότητας και τρόμου, ενώ μαστίζεται ανελέητα από την πανώλη.

Η επανάσταση του 1821

Η ιδέα της Επανάστασης ωριμάζει και στο νησί της Εύβοιας. Οι Εβραίοι πορεύονται και αυτοί με τη μοίρα όλων των κατοίκων της πόλης. Ο Γ. Φουσάρας και ο Γ. Φιλιππόπουλος αναφέρουν ότι οι εβραϊκές οικογένειες Κοέν και Κρίσπη προσχώρησαν στηΦιλική Εταιρεία. Είναι οικογένειες μεγάλες, ισχυρές και με μόρφωση. Έναν Κρίσπη, οπλαρχηγό του Κριεζώτη, συναντάμε στην Τροιζήνα, πλάι στο Θ. Κολοκοτρώνη. Το 1840, όταν η Εύβοια αποτελεί πλέον μέρος της ελληνικής επικράτειας, γίνεται το πρώτο πολεοδομικό διάγραμμα του Κάστρου, όπου αναφέρονται 455 ιδιοκτησίες από τις οποίες οι 51 είναι εβραϊκές, και τα μέλη της Κοινότητας ανέρχονται σε 400 άτομα. Το 1894, η Εβραϊκή Κοινότητα έχει 52 οικογένειες και 284 άτομα, όπως προκύπτει από επιστολή ντοκουμέντο της Κοινότητας για βοήθεια, προς τους Αμερικανούς ομοθρήσκους. Αιτία της έκκλησης αυτής είναι ο μεγάλος καταστροφικός σεισμός που κατεδάφισε σχεδόν όλη την πόλη. Αυτή την περίοδο ο πληθυσμός της Κοινότητας μειώνεται σε 170 μέλη. Πολλοί θα μετακομίσουν σε άλλες κοινότητες, όπως του Βόλου.

Γερμανική κατοχή

Στον Έλληνο-Ιταλικό Πόλεμο του 1940, ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που έπεσε ηρωικά μαχόμενος, ήταν ο Χαλκιδαίος Εβραίος ΣυνταγματάρχηςΜαρδοχαίος Φριζής. Είναι από τις λίγες Κοινότητες που από τα 327 μέλη της χάθηκαν μόνο τα 22 κι αυτό οφείλεται στην προστασία που τους πρόσφεραν οι συμπολίτες τους, οι Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης και ο Μητροπολίτης Γρηγόριος, που έκρυψε και τα ιερά σκεύη της Συναγωγής σε χώρο της Μητρόπολης. Οι Εβραίοι, με την άφιξή τους στη Χαλκίδα, εγκαταστάθηκαν μέσα στο Κάστρο (που κατοικείτο από το 500 π.Χ. και κατεδαφίστηκε το 1890), στη ΒΑ πλευρά του, κοντά στην Άνω Πύλη, που πήρε το όνομα Πύλη των Ιουδαίων. Την Εβραϊκή συνοικία διέσχιζε η οδός Άνω Πύλης, σημερινή Κώτσου, μέχρι τη συμβολή των οδών Παπαναστασίου και Μ. Φριζή.





Η Συναγωγή

Στην οδό Κώτσου βρίσκεται η Συναγωγή. Είναι άγνωστο πότε κτίστηκε η πρώτη Συναγωγή στη Χαλκίδα. Η σημερινή Συναγωγή ανακατασκευάστηκε, στις ίδιες διαστάσεις, το 1855, μετά την πυρκαγιά του 1854, στη διάρκεια της Μ. Εβδομάδας, με χρήματα που διέθεσε η Δούκισσα της Πλακεντίας. Στη διάρκεια των αιώνων, κάθε φορά που καιγόταν η Συναγωγή, αναγειρόταν αμέσως μία νέα, στο ίδιο μέρος. Η πυρκαγιά όμως του 1854 κατέστρεψε όλα τα αρχεία της Κοινότητας, τη βιβλιοθήκη, ένα πλήθος χειρογράφων από ποιητικές συλλογές κι ένα πλήθος κειμηλίων από δωρεές ανυπολόγιστης αξίας. Τρεις παλαιοί Κύλινδροι είναι οι μόνοι που σώθηκαν μετά από υπεράνθρωπες προσπάθειες. Οι αναθηματικές στήλες, που είναι εντοιχισμένες στον τοίχο της Συναγωγής, μας παρέχουν πλέον σημαντικές πληροφορίες γι’ αυτήν.

Ιστορία των Εβραίων στην Ελλάδα

Οι οργανωμένες εβραϊκές κοινότητες στην Ελλάδα έχουν ιστορία πάνω από 2.000 χρόνια. Η παλαιότερη και πιο χαρακτηριστική ομάδα που κατοίκησε στη χώρα είναι οι Ρωμανιώτες. Πρακτικά, όμως, στη σύγχρονη εποχή ως Έλληνας Εβραίος (ή Ελληνοεβραίος) νοείται οποιοσδήποτε Έλληνας ανήκει στην ιουδαϊκή θρησκεία ή έχει εβραϊκή καταγωγή και κατοικεί ή ανάγεται (στην προέλευση) σε περιοχή της σύγχρονης Ελλάδας.
Εκτός από τους Ρωμανιώτες, η Ελλάδα υπήρξε το ιστορικό κέντρο μιας άλλης μεγάλης ομάδας Εβραίων, των Σεφαρδιτών, και η Θεσσαλονίκη αποκλήθηκε στο παρελθόν «μητέρα του Ισραήλ» (εβρ. ir v’em beyisrael).
Οι Έλληνες Εβραίοι έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στην αρχική περίοδο ανάπτυξης του Χριστιανισμού και συνέβαλαν στους τομείς της εκπαίδευσης και του εμπορίου κατά τη Βυζαντινή και την Οθωμανική αυτοκρατορία. Όμως, η παρουσία τους στην Ελλάδα υπέστη συντριπτικό πλήγμα από την ερήμωση που έφερε το Ολοκαύτωμα κατά το διάστημα της κατοχής της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα, παρά τις προσπάθειες διαφόρων Ελλήνων να τους προστατεύσουν. Οι λιγοστοί (σε σχέση με το παρελθόν) Έλληνες Εβραίοι ζουν σήμερα αρμονικά με τους Έλληνες Χριστιανούς και η εβραϊκή κοινότητα συνεργάζεται με τους υπόλοιπους Έλληνες για την καταπολέμηση των κρουσμάτων αντισημιτισμού στην Ελλάδα.

Εβραϊκές ομάδες στην Ελλάδα
Οι περισσότεροι Εβραίοι στην Ελλάδα είναι Σεφαραδίτες, αλλά η χώρα αποτελεί επίσης την έδρα της μοναδικής ρωμανιώτικης κουλτούρας, η οποία βρίσκεται υπό εξαφάνιση. Εκτός από τους Σεφαραδίτες και τους (ελάχιστους) Ρωμανιώτες, έχουν υπάρξει επίσης μικρές ασκεναζίτικες κοινότητες στη Θεσσαλονίκη κι αλλού. Μικρές ομάδες Εβραίων είχαν καταφύγει επίσης στην Ελλάδα σχετικώς πρόσφατα από τις περιοχές του Πόντου, όπου συγκατοικούσαν με τις ελληνικές κοινότητες, υπό την πίεση των πογκρόμ και άλλων διώξεων.

Ρωμανιώτες
Οι Ρωμανιώτες αποτελούν το παλαιότερο τμήμα του εβραϊκού στοιχείου στην Ελλάδα, όπου έχουν ιστορία πάνω από 2.000 χρόνια. Η γλώσσα τους ήταν η ρωμανιώτικη διάλεκτος (γνωστή και με το σπάνιο όνομα Γεβανική, Yevanic, όρος που ανάγεται στην εβραϊκή λέξη יון yāvān «Ελλάδα, Ιωνία»), που αποτελεί διάλεκτο της Ελληνικής, αλλά φαίνεται ότι δεν υπάρχουν άτομα που να την μιλούν. Οι σημερινοί Έλληνες Ρωμανιώτες μιλούν τη Νέα Ελληνική.
Μεγάλες κοινότητες Ρωμανιωτών υπήρχαν στα Ιωάννινα, στη Θήβα, τη Χαλκίδα, τηνΚέρκυρα, την Άρτα, την Κόρινθο, καθώς και στα νησιά Κρήτη, Λέσβο, Χίο, Σάμο,Ρόδο και Κύπρο. Οι Ρωμανιώτες διακρίνονται ιστορικά από τους Σεφαρδίτες, που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα (κυρίως στη Θεσσαλονίκη, λαντίνο Selanik) μετά από άδεια και προσδιορισμό του χώρου εγκατάστασης από το Σουλτάνο, μετά την εκδίωξη των Εβραίων από την Ισπανία το 1492 (Διάταγμα της Αλάμπρας, από το Φερδινάνδο Β' και την Ισαβέλλα εναντίον όλων των αλλόθρησκων που αρνήθηκαν να ασπαστούν τον Χριστιανισμό).
Σχεδόν όλοι οι Ρωμανιώτες των Ιωαννίνων, οι οποίοι αποτελούσαν τη μεγαλύτερη εναπομένουσα ρωμανιώτικη κοινότητα που δεν είχε αφομοιωθεί από τη σεφαρδίτικη κουλτούρα, υπήρξαν θύματα του Ολοκαυτώματος. Μερικές δεκάδες, που επέζησαν, έχουν απομείνει σήμερα στα Ιωάννινα.

Σεφαρδίτες
Οι περισσότεροι Έλληνες Εβραίοι είναι Σεφαρδίτες,[1] που οι πρόγονοι είχαν διωχθεί από την Ισπανία το 1492. Οι πιο πολλοί εγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη, όπου ευημερούσαν για αιώνες. Η παραδοσιακή γλώσσα των Ελλήνων Σεφαρδιτών ήταν ηΙσπανοεβραϊκή ή Λαντίνο και η κοινότητά τους αποτελούσε, μέχρι το Ολοκαύτωμα, «μοναδικό μείγμα οθωμανικής, βαλκανικής και ισπανικής επιρροής», και ήταν γνωστή για το υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης που τη χαρακτήριζε. Το Ίδρυμα Προώθησης Σεφαραδίτικων Μελετών και Κουλτούρας (Foundation for the Advancement of Sephardic Studies and Culture) θεωρεί τη σεφαρδίτικη κοινότητα της Θασσαλονίκης «αναμφισβήτητα μία από τις σπουδαιότερες του κόσμου».




Ιστορικό πλαίσιο
Η πρώτη μαρτυρία εβραϊκής παρουσίας στην Ελλάδα χρονολογείται το 300-250 π.Χ. σε μια επιγραφή από τον Ωρωπό της Αττικής, η οποία αναφέρεται σε έναν Εβραίο δούλο ονόματι Μόσχον Μοσχίωνος. Στο νησί της Δήλου υπάρχει η αρχαιότερη συναγωγή στη Διασπορά, που έχει χρονολογηθεί ήδη τον 1ο αιώνα π.Χ. Το 2ο αιώνα π.Χ. ο Υρκανός, ηγέτης της εβραϊκής κοινότητας στην Αθήνα, τιμήθηκε με την ανέγερση αγάλματος στην αγορά. Όμως, οι πληροφορίες και τα στοιχεία για την παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στον ελληνικό χώρο πληθαίνουν κατά την ελληνιστική κυρίως εποχή.

Ελληνιστική περίοδος
Ο Μ. Αλέξανδρος κατέλαβε το πρώην βασίλειο του Ιούδα το 332 π.Χ., αφού επιβλήθηκε σταδιακά στην Περσική αυτοκρατορία, που κατείχε την περιοχή από τότε που ο βασιλιάς Κύρος κατέκτησε τη Βαβυλώνα. Μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, ο πόλεμος των Διαδόχων οδήγησε σε συνεχείς μεταβολές ηγεσίας στην περιοχή, επειδή οι διάδοχοι μάχονταν για να κερδίσουν τον έλεγχο των περσικών επαρχιών. Η ιστορικός Karen Armstrong αναφέρει ότι «οι Εβραίοι της Ιερουσαλήμ γεύτηκαν την ελληνική εισβολή ως εμπειρία καταστροφική, βίαιη και στρατοκρατορική».
Τελικά η περιοχή πέρασε στον έλεγχο της δυναστείας των Πτολεμαίων, με αποτέλεσμα να αποκτήσει ελληνιστικό χαρακτήρα. Οι Εβραίοι της Αλεξάνδρειας δημιούργησαν ένα μοναδικό κράμα ελληνικής και εβραϊκής κουλτούρας, και οι Εβραίοι της Ιερουσαλήμ διαιρέθηκαν σε συντηρητικούς και φιλέλληνες. Η επιρροή αυτού του ελληνιστικού κράματος με φορείς Εβραίους που είχαν στο παρελθόν αποτελέσει μέρος της Ελληνικής αυτοκρατορίας, καθώς κι οι ταραχές της περιόδου που μεσολάβησε από το θάνατο του Αλέξανδρου έως το 2ο αιώνα π.Χ., οδήγησε ―όπως έχει υποστηριχθεί― στην κατοπινή ανάδυση του εβραϊκού μεσσιανισμού. Οι ιδέες αυτές ενέπνευσαν στη συνεχεία το επαναστατικό φρόνημα των Εβραίων, όταν η Ιερουσαλήμ έγινε μέρος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Ρωμαϊκή περίοδος
Το 146 π.Χ. όλη η ελληνική επικράτεια υποτάχθηκε στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Ο εβραϊκός πληθυσμός στην Ελλάδα αυξήθηκε τα ρωμαϊκά χρόνια κι αποτέλεσε τη βάση των εβραϊκών εστιών κατά τη βυζαντινή εποχή. Οι Ρωμανιώτες που ζούσαν στην Ελλάδα δεν είχαν κοινή πορεία με αυτούς που ζούσαν στην επαρχία της Ιουδαίας. Η Κ. Διαθήκη περιγράφει τους Εβραίους της Ελλάδας ως χωριστή κοινότητα από τους Εβραίους της Ιουδαίας, πράγμα που επιτείνεται από το γεγονός ότι οι πρώτοι δε συμμετείχαν στον Α' Ιουδαιο-Ρωμαϊκό πόλεμο, ούτε στις κατοπινές συγκρούσεις. Ωστόσο, οι εκτεταμένες μετακινήσεις του 1ου αιώνα μ.Χ. μέσα στην αυτοκρατορία, οδήγησαν αρκετούς Εβραίους στη Θεσσαλονίκη, όπου συνάντησαν την τοπική κοινότητα Ρωμανιωτών, που μιλούσαν μια ελληνική διάλεκτο. Σύμφωνα με ρωμανιώτικη παράδοση, οι πρώτοι Εβραίοι που μετανάστευσαν στα Ιωάννινα και συνέστησαν την τοπική κοινότητα, έφθασαν εκεί μετά την καταστροφή του δεύτερου Ναού το 70 μ.Χ. Ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο μεταξιού, την υφαντουργία και τη βαφή υφασμάτων.
Από τους πιο περίφημους Εβραίους, που έδρασαν στον ελληνικό χώρο τον 1ο αιώνα, υπήρξε ένας πρώην διώκτης των πρώτων Εβραίων Χριστιανών, μέχρις ότου μεταστράφηκε στο δρόμο προς τη Δαμασκό, ο Παύλοςαπό την Ταρσό, γνωστός κι ως απόστολος Παύλος. Ο Παύλος από την Ταρσό, που στο παρελθόν αποτελούσε τμήμα της ελληνιστικής αυτοκρατορίας των Σελευκιδών, διαδραμάτισε νευραλγικό ρόλο στην ίδρυση πολλών χριστιανικών εκκλησιών στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, κυρίως στη Μ. Ασία και την Ελλάδα. Το δεύτερο ιεραποστολικό ταξίδι του Παύλου περιελάμβανε διδαχή και κήρυγμα με σκοπό τη μεταστροφή στη συναγωγή της Θεσσαλονίκης, μέχρις ότου διώχθηκε από την εβραϊκή κοινότητα της πόλης.

Βυζαντινή περίοδος
Μετά την κατάρρευση του δυτικού τμήματος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, στοιχεία του ρωμαϊκού πολιτισμού εξακολούθησαν να υπάρχουν στη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Οι Εβραίοι της Ελλάδος έγιναν σταδιακά αντικείμενο της προσοχής των αυτοκρατόρων στην Κωνσταντινούπολη. Μερικοί αυτοκράτορες προσπάθησαν με ζήλο να αποκτήσουν τον έλεγχο του πλούτου των Εβραίων της Ελλάδος και τους επέβαλλαν ειδικούς φόρους ή επιχείρησαν να τους μεταστρέψουν βίαια στον Χριστιανισμό. Η προσπάθεια αυτή δεν είχε ιδιαίτερη επιτυχία, γιατί προσέκρουσε στην αντίσταση τόσο της εβραϊκής κοινότητας όσο και των ελληνικών χριστιανικών συνόδων.
Το 12ο αιώνα, ο περιηγητής Βενιαμίν της Τουδέλας ανέφερε την ύπαρξη εβραϊκών οικογενειών και κοινοτήτων σε πολλές πόλεις, ενώ κοινότητες υπήρχαν και στα μεγαλύτερα νησιά. Οι κύριες ασχολίες τους ήταν η υφαντουργία, η βαφή υφασμάτων και η μεταξουργία. Οι Εβραίοι αυτοί, που αποκαλούνται αργότεραΡωμανιώτες, ήταν ελληνόφωνοι και σημαντικά ενσωματωμένοι στον ελληνικό πολιτισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι έγραφαν στα ελληνικά, χρησιμοποιώντας το εβραϊκό αλφάβητο, όπως συμβαίνει και με τη Γίντις[2] και μερικές φορές με την Ισπανοεβραϊκή γλώσσα (Λαντίνο).
Κατά τον Μεσαίωνα διάφορες ομάδες Ασκεναζιτών[3] άρχισαν να εγκαθίστανται στην Ελλάδα. Η πρώτη ομάδα έφθασε στην περιοχή το 1376 και αποτέλεσε ουσιαστικά την προφυλακή της μεταναστευτικής κίνησηςΑσκεναζιτών από την Ουγγαρία και τη Γερμανία. Το ρεύμα αυτό αυξήθηκε κατά τον 15ο αιώνα εξαιτίας του διωγμού των Εβραίων από τις χώρες αυτές. Επιπλέον, Εβραίοι από τη Γαλλία και τη Βενετία έφθασαν στην Ελλάδα και ίδρυσαν νέες εβραϊκές κοινότητες στη Θεσσαλονίκη.

Οθωμανική περίοδος
Οι ελληνικές περιοχές περιήλθαν σε οθωμανική κατοχή από τα μέσα του 15ου αιώνα μέχρι και το τέλος της Επανάστασης με τη συνθήκη του 1832 και του Α' Βαλκανικού Πολέμου το 1913. Σε όλη αυτή την περίοδο η Θεσσαλονίκη αποτελούσε το κέντρο της εβραϊκής ζωής στα Βαλκάνια.
Μετά την εκδίωξή τους από την Ισπανία, περίπου 15.000-20.000 Σεφαρδίτεςεγκαταστάθηκαν στη Θεσσαλονίκη. Οι μετανάστες αυτοί εγκατέστησαν το πρώτο τυπογραφείο στην πόλη, η οποία απέκτησε φήμη ως κέντρο εμπορίου και μάθησης. Η συνεχής άφιξη Εβραίων από διάφορες ευρωπαϊκές περιοχές εξαιτίας των διωγμών, οδήγησε σε αύξηση του εβραϊκού πληθυσμού, μέχρι που το 1519 αποτελούσε την πλειοψηφία των κατοίκων της πόλεως.
Το 1650 εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη ο Σαμπετάι Ζεβί, ένας Εβραίος από τη Σμύρνη, που ισχυριζόταν ότι ήταν ο μεσσίας. Ο Ζεβί απέκτησε αρκετούς ειλικρινείς πιστούς στην πόλη, επωφελούμενος από ένα κύμα αυξανόμενου ενδιαφέροντος για τον μυστικισμό και τον καββαλισμό. Μετά την αναγκαστική μεταστροφή τού Ζεβί στο Ισλάμ, τριακόσιες οικογένειες από τους ακολούθους του έγιναν Donmeh, διατηρώντας μια μορφή μεσσιανικού κρυπτο-Ιουδαϊσμού παρά τη μεταστροφή τους. Τα γεγονότα συνετέλεσαν στη διαπίστωση ότι υπήρχε ανάγκη για μεγαλύτερη κεντρική οργάνωση και ηγεσία στην εβραϊκή κοινότητα. Η ηγεσία αυτή κατόρθωσε να επωφεληθεί δύο αιώνες αργότερα από την προοδευτική φιλελευθεροποίηση των οθωμανικών νόμων.
Προς το μέσο του 19ου αιώνα, όμως, έγιναν νέες αλλαγές στη ζωή των Ελλήνων Εβραίων. Tο σώμα των γενίτσαρων είχε διαλυθεί το 1862 και τις παραδοσιακές εμπορικές οδούς εκμεταλλεύονταν πια οι Μεγάλες Δυνάμεις τής Ευρώπης. Ο σεφαρδίτικος πληθυσμός τής Θεσσαλονίκης είχε αυξηθεί σε περίπου 25.000-30.000 μέλη και αυτό είχε οδηγήσει σε έλλειψη πόρων, προβλήματα υγιεινής και πυρκαγιές. Προς το τέλος τού αιώνα, όμως, η κατάσταση βελτιώθηκε σημαντικά, καθώς οι εμπορικές πρωτοβουλίες τής σεφαραδίτικης κοινότητας, κυρίως εκ μέρους τής οικογένειας Αλλατίνη, αξιοποίησαν τις νέες δυνατότητες εμπορίου με την υπόλοιπη Ευρώπη. Ο ιστορικός Misha Glenny υπογραμμίζει ότι η Θεσσαλονίκη ήταν «η μόνη πόλη στην αυτοκρατορία, όπου οι Εβραίοι άσκησαν βία κατά του χριστιανικού πληθυσμού ως μέσον παγίωσης της πολιτικής και οικονομικής τους ισχύς».
Στην πραγματικότητα, ώς τις αρχές τού 20ού αιώνα οι Εβραίοι αποτελούσαν πάνω από το μισό τού πληθυσμού τής πόλης. Ως αποτέλεσμα της εβραϊκής επιρροής, ακόμη κι αρκετοί μη Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη μιλούσαν την Ισπανοεβραϊκή (Λαντίνο), τη γλώσσα των Σεφαρδιτών, και η πόλη ουσιαστικά έκλεινε κατά το εβραϊκό Σάββατο. Ταξιδιώτες που περνούσαν από το λιμάνι τής πόλης εκείνη την εποχή έλεγαν, χιουμοριστικά, ότι η Θεσσαλονίκη ήταν η πόλη στην οποία οι εργάσιμες ημέρες ήταν στην ουσία τέσσερεις και ακολουθούσαν τρεις ημέρες αργίας, Παρασκευή για τους Μουσουλμάνους, Σάββατο για τους Εβραίους και Κυριακή για τους Χριστιανούς.
Η οθωμανική κυριαρχία στη Θεσσαλονίκη έληξε το 1912, όταν οι Έλληνες στρατιώτες μπήκαν στην πόλη τις τελευταίες ημέρες του Α' Βαλκανικού Πολέμου Το καθεστώς τής Θεσσαλονίκης δεν είχε αποφασιστεί από τη Βαλκανική Συμμαχία πριν τον πόλεμο. Αν και υπήρχαν φωνές στην εβραϊκή κοινότητα που ισχυρίζονταν ότι η βουλγαρική κυριαρχία θα κρατούσε την πόλη σε θέση προφυλακής στο διεθνές εμπόριο, η ελληνική κυβέρνηση υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο κέρδισε την υποστήριξη της κοινότητας και η χώρα ήταν από τις πρώτες που αποδέχθηκαν τη Δήλωση Μπάλφουρ.

O B' Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα
Στη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου Πολέμου η Ελλάδα κυριεύθηκε από τη Ναζιστική Γερμανία και βρέθηκε υπό κατοχή από τις δυνάμεις του Άξονα. Υπολογίζεται ότι 12.898 Έλληνες Εβραίοι πολέμησαν στον ελληνικό στρατό. Ένας από τους πλέον γνωστούς ήταν ο συνταγματάρχης Μορδεχάι (Μαραδοχαίος) Φριζής, ο οποίος πρώτος απώθησε επιτυχώς τους Ιταλούς, αλλά αργότερα σκοτώθηκε από πυρά τής ιταλικής αεροπορίας. Συνολικά, το 86% των Ελλήνων Εβραίων, κυρίως σε περιοχές υπό γερμανική και βουλγαρική κατοχή, δολοφονήθηκαν παρά τις προσπάθειες της ιεραρχίας τής Ελληνικής Ορθόδοξης εκκλησίας και αρκετών Ελλήνων Χριστιανών να τους προσφέρουν καταφύγιο. Όμως, μερικοί κατόρθωσαν να κρυφτούν με τη βοήθεια των Ελλήνων γειτόνων τους.
Στις 11 Ιουλίου 1942 οι Γερμανοί περικύκλωσαν τους Εβραίους τής Θεσσαλονίκης για να τους εκτοπίσουν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Η κοινότητα πλήρωσε το ποσόν των 2,5 δισεκατομμυρίων δραχμών για την ελευθερία της, αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν να καθυστερήσει η εκτόπιση ως τον επόμενο Μάρτιο. Το 96% των μελών της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης, δηλαδή 46.091 άνθρωποι, στάλθηκαν στο Άουσβιτς. Μόνο 1.950 επέστρεψαν και βρήκαν τις περισσότερες από τις εξήντα συναγωγές τους κατεστραμμένες και τα σχολεία τους ερειπωμένα. Αρκετοί επιζώντες μετανάστευσαν στο Ισραήλ και στις ΗΠΑ. Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης αριθμεί σήμερα περίπου 1.000 μέλη και διατηρεί 4 συναγωγές.
Ένας από τους θρησκευτικούς ηγέτες, που αντιστάθηκαν στις εκτοπίσεις των Εβραίων προς τα στρατόπεδα, ήταν ο Μητροπολίτης ΘεσσαλονίκηςΓεννάδιος, που επανειλημμένα ανέλαβε πρωτοβουλίες για να τις παρεμποδίσει. Ο Γεννάδιος κατέβαλε προσπάθειες να διασωθούν οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης που είχαν γίνει Χριστιανοί κι όσοι Εβραίοι διέθεταν πλαστές βεβαιώσεις βάπτισης. Αξιοσημείωτη ήταν, κυριώς, η επίσημη επιστολή διαμαρτυρίας που υπογράφηκε στην Αθήνα στις 23 Μαρτίου 1943 από τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και 27 ηγετικά μέλη πολιτιστικών, ακαδημαϊκών και επαγγελματικών οργανώσεων. Το κείμενο ήταν γραμμένο σε ιδιαίτερα αιχμηρή γλώσσα και τόνιζε τους αδιάρρηκτους δεσμούς μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων, αποκαλώντας τους από κοινού «Έλληνες» χωρίς διάκριση. Το κείμενο αυτό είναι μοναδικό στο είδος του σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη ως προς τον χαρακτήρα, το περιεχόμενο και τον σκοπό.
Σημαντική, επίσης, ήταν η συνεισφορά του Γενικού Προξένου της ΙταλίαςΓκουέλφο Ζαμπόνι (Guelfo Zamboni), που εφοδίασε με πλαστά πιστοποιητικά ιθαγένειας περίπου 300 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, επιτρέποντάς τους έτσι να καταφύγουν στην ιταλική ζώνη κατοχής στην Αθήνα.
Δυστυχώς, όπως και σε άλλες χώρες, η εσφαλμένη πληροφόρηση και ο εφησυχασμός έδωσαν στις εβραϊκές κοινότητες στις αρχές τού 1940 μια ψευδαίσθηση ασφαλείας. Στη Θεσσαλονίκη, οι κάτοικοι μίας από τις κοινότητες με το μεγαλύτερο εβραϊκό στοιχείο επέδειξαν παθητική και αδιάφορη στάση έναντι της εφαρμογής της Τελικής Λύσης. Ως αποτέλεσμα, ο κίνδυνος της εκτόπισης και της γενοκτονίας στα στρατόπεδα συγκέντρωσης αρχικά αντιμετωπίστηκε με δυσπιστία από τους Εβραίους στην Ελλάδα — ακόμη και από τα ηγετικά μέλη τής κοινότητας.
Μετά την κατάρρευση του φασιστικού καθεστώτος στην Ιταλία το 1943, η Κέρκυρα πέρασε στον έλεγχο της ναζιστικής Γερμανίας. Ο τότε δήμαρχος συνεργάστηκε με τις αρχές κατοχής και συνέβαλε στην υιοθέτηση και εφαρμογή διάφορων αντισημιτικών νόμων με την καθοδήγηση της ναζιστικής διακυβέρνησης. Στις αρχές τού Ιουνίου 1944, ενώ οι Σύμμαχοι βομβάρδιζαν την Κέρκυρα, ως αντιπερισπασμό για την απόβαση στη Νορμανδία, η Γκεστάπο περικύκλωσε τους Εβραίους τής πόλης, τους έθεσε υπό προσωρινή κράτηση στο Παλαιό Φρούριο και στις 10 Ιουνίου τους εκτόπισε στο Άουσβιτς, από όπου ελάχιστοι επιβίωσαν. Όμως, περίπου διακόσιοι από τους 2.000 Εβραίους τού νησιού, οι οποίοι διέφυγαν την περικύκλωση, βρήκαν καταφύγιο στους χριστιανούς γείτονές τους και κρύφτηκαν εκεί. Είναι αξιοσημείωτο ότι μέχρι σήμερα μία από τις κύριες συνοικίες τής παλαιάς πόλης ονομάζεται Εβραϊκή σε αναγνώριση της συμμετοχής και της συνεχούς παρουσίας των Εβραίων στην πόλη τής Κέρκυρας. Η Συναγωγή τής συνοικίας αυτής παραμένει ενεργός και λειτουργεί με περίπου 65 μέλη.
Οι 275 Εβραίοι τής Ζακύνθου, ωστόσο, επέζησαν από το Ολοκαύτωμα. Όταν οι γερμανικές αρχές κατοχής διέταξαν γραπτώς τον δήμαρχο να τους παραδώσει κατάλογο με τα ονόματα των Εβραίων του νησιού, ο μητροπολίτης Χρυσόστομος επέστρεψε τη διαταγή στους Γερμανούς με δύο ονόματα: το δικό του και του δημάρχου. Ο πληθυσμός τού νησιού προσέφερε καταφύγιο σε κάθε μέλος τής εβραϊκής κοινότητας. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1953, όταν το νησί υπέστη καταστροφές από σεισμό, η πρώτη χορηγία βοήθειας ήλθε από το κράτος τού Ισραήλ συνοδευόμενη από το εξής μήνυμα: «Οι Εβραίοι τής Ζακύνθου δε λησμόνησαν ποτέ τον Δήμαρχο και τον αγαπητό τους Επίσκοπο, καθώς και όσα έκαναν για εμάς». Στις 21 Νοεμβρίου 2003 η ελληνική Κυβέρνηση, διά του Υφυπουργού Εσωτερικών, ανακήρυξε την 27η Ιανουαρίου «Ημέρα μνήμης των Ελλήνων Εβραίων μαρτύρων και ηρώων του Ολοκαυτώματος» στη χώρα και εξέφρασε την αφοσίωσή της στη συνεργασία όλων των πολιτών, ανεξάρτητα από καταγωγή, για την καταπολέμηση του αντισημιτισμού στην Ελλάδα.

[1] Σεφαρδίτες ή Σεφαρντίμ (εβρ. ספרדים‎), ονομάζονται οι Εβραίοι που κατάγονται από την Ιβηρική Χερσόνησο.
[2] Η Γίντις ή Γερμανοεβραϊκή (יידיש‎, Jiddisch αρχικά, ή Yiddish αργότερα) είναι η γλώσσα που μιλούσαν οι Εβραίοι Ασκενάζι (Ashkenazi), της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Jiddisch στη γερμανοεβραϊκή γλώσσα σημαίνει εβραϊκά. Είναι μια γλώσσα με πολλά στοιχεία από τα Γερμανικά αλλά και από άλλες γλώσσες της κεντρικής Ευρώπης. Η Γίντις ήταν η γλώσσα που μιλούσε ο μεγαλύτερος αριθμός Εβραίων.
[3] Ασκεναζίτες (εβρ.: אַשְכְּנַזִים) αποκαλούνται τα μέλη των εβραϊκών κοινοτήτων στη δυτική κι ανατολική Ευρώπη. Προφανώς προέρχονται από Ιουδαίους που είχαν καταφύγει στην κεντρική Ευρώπη το 70 μ.Χ. για να αποφύγουν τους διωγμούς των Ρωμαίων. Κυρίως εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του Ρήνου. Η παλαιότερη ιστορική αναφορά εβραϊκής κοινότητας είναι από το 321 στην Κολωνία. Οι Ασκεναζίτες διατήρησαν την γλώσσα και τη θρησκεία τους διαμέσου των αιώνων, ανεξάρτητα της καθόδου των φυλών και των άλλων γεγονότων του Μεσαίωνα. Για γλώσσα χρησιμοποιούσαν τη Γίντις. Σημαντικές εβραϊκές κοινότητες αναδείχτηκαν στις πόλεις Σπάιερ, Βόρμς και Μάιντς. Οι Εβραίοι κυνηγήθηκαν την εποχή των Σταυροφοριών, και αργότερα την εποχή της πανούκλας και αναγκάστηκαν ξανά να καταφύγουν, αυτήν την φορά στην Πολωνία και τη Λιθουανία.